Prima Pars. Quaestio 21.
Over Gods rechtvaardigheid en barmhartigheid .

Prooemium

Post considerationem divini amoris, de iustitia et misericordia eius agendum est. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo, utrum in Deo sit iustitia. Secundo, utrum iustitia eius veritas dici possit. Tertio, utrum in Deo sit misericordia. Quarto, utrum in omni opere Dei sit iustitia et misericordia. (Ia q. 21 pr.)

Van de beschouwing van Gods liefde gaan we over naar de studie van Gods rechtvaardigheid en barmhartigheid. We stellen hier vier vragen : 1e) Is er rechtvaardigheid in God? 2e) Is Gods rechtvaardigheid, waarheid? 3e) Is God barmhartig? 4e) Is God barmhartig en rechtvaardig in al zijn werken?

Articulus 1.
Is er rechtvaardigheid in God?

Ad primum sic proceditur. Videtur quod in Deo non sit iustitia. Iustitia enim contra temperantiam dividitur. Temperantia autem non est in Deo. Ergo nec iustitia. (Ia q. 21 a. 1 arg. 1)

1 — Men beweert, dat er geen rechtvaardigheid is in God. De rechtvaardigheid immers maakt deel uit van hetzelfde geheel als de matigheid. Welnu matigheid is er niet in God. Dus ook geen rechtvaardigheid.

Praeterea, quicumque facit omnia pro libito suae voluntatis, non secundum iustitiam operatur. Sed, sicut dicit apostolus, ad Ephes. I, Deus operatur omnia secundum consilium suae voluntatis. Non ergo ei iustitia debet attribui. (Ia q. 21 a. 1 arg. 2)

2 — Wie in alles handelt naar zijn goeddunken, handelt niet volgens de rechtvaardigheid. Welnu, naar het getuigenis van de Apostel in zijn Brief aan de Ephesiërs (1,11) handelt God in alles naar zijn goeddunken. Bijgevolg moet men Hem de rechtvaardigheid niet toekennen.

Praeterea, actus iustitiae est reddere debitum. Sed Deus nulli est debitor. Ergo Deo non competit iustitia. (Ia q. 21 a. 1 arg. 3)

3 — Zijn schuld voldoen is een daad van rechtvaardigheid. Maar God is niemands schuldenaar. Dus komt de rechtvaardigheid Hem niet toe.

Praeterea, quidquid est in Deo, est eius essentia. Sed hoc non competit iustitiae, dicit enim Boetius, in libro de Hebdomad., quod bonum essentiam, iustum vero actum respicit. Ergo iustitia non competit Deo. (Ia q. 21 a. 1 arg. 4)

4 — Alles wat in God is, is zijn wezen. Welnu, de rechtvaardigheid is Gods wezen niet, want Boëtius zegt in zijn werk Over de Tijdstippen, dat het goede betrekking heeft op het Wezen en het rechtvaardige op de handelingen. Dus komt de rechtvaardigheid aan God niet toe.

Sed contra est quod dicitur in Psalmo X, iustus dominus, et iustitias dilexit. (Ia q. 21 a. 1 s. c.)

Daartegenover staat echter wat we lezen, Psalm 10,8: «De Heer is rechtvaardig, en heeft de rechtvaardigheid lief. »

Respondeo dicendum quod duplex est species iustitiae. Una, quae consistit in mutua datione et acceptione, ut puta quae consistit in emptione et venditione, et aliis huiusmodi communicationibus vel commutationibus. Et haec dicitur a philosopho, in V Ethic., iustitia commutativa, vel directiva commutationum sive communicationum. Et haec non competit Deo, quia, ut dicit apostolus, Rom. XI, quis prior dedit illi, et retribuetur ei? Alia, quae consistit in distribuendo, et dicitur distributiva iustitia, secundum quam aliquis gubernator vel dispensator dat unicuique secundum suam dignitatem. Sicut igitur ordo congruus familiae, vel cuiuscumque multitudinis gubernatae, demonstrat huiusmodi iustitiam in gubernante; ita ordo universi, qui apparet tam in rebus naturalibus quam in rebus voluntariis, demonstrat Dei iustitiam. Unde dicit Dionysius, VIII cap. de Div. Nom., oportet videre in hoc veram Dei esse iustitiam, quod omnibus tribuit propria, secundum uniuscuiusque existentium dignitatem; et uniuscuiusque naturam in proprio salvat ordine et virtute. (Ia q. 21 a. 1 co.)

Er is een dubbele rechtvaardigheid: de eerste regelt het wederkerig geven en nemen, dat bv. voorkomt bij het kopen en verkopen, en bij andere onderlinge mededelingen, of bij het ruilen. De Wijsgeer noemt die rechtvaardigheid de ruilende rechtvaardigheid, d. i. de rechtvaardigheid die het onderling mededelen van iets onder de mensen en het ruilen regelt. (Ve Boek der Ethica, IVe H., Nr 1). Die rechtvaardigheid komt aan God niet toe, want de Apostel zegt in zijn Brief aan de Romeinen (11,35) : « Wie gaf Hem te leen, en mag dus iets van Hem terugeisen ? » De andere rechtvaardigheid regelt de verdeling der goederen. Ze wordt dan ook verdelende rechtvaardigheid genoemd, en heeft voor gevolg, dat iemand die goederen beheert of aan anderen uitdeelt, aan eenieder geeft wat hem toekomt. Zoals het nu blijkt uit de passende orde, die heerst in een huisgezin of in een andere gemeenschap, dat hij aan wie het bestuur is toevertrouwd, die tweede rechtvaardigheid bezit, zo bewijst ook de orde van het heelal, die tot uiting komt in de natuurdingen en in de vrije wezens, dat God rechtvaardig is. Daarom zegt Dionysius in zijn werk Over de Goddelijke Namen (VIIIe H.) : « Men kan Gods rechtvaardigheid daaraan kennen, dat Hij aan ieder naar verdienste het zijne geeft, en aan elk wezen zijn eigen plaats en eigen kracht geeft. »

Ad primum ergo dicendum quod virtutum moralium quaedam sunt circa passiones; sicut temperantia circa concupiscentias, fortitudo circa timores et audacias, mansuetudo circa iram. Et huiusmodi virtutes Deo attribui non possunt, nisi secundum metaphoram, quia in Deo neque passiones sunt, ut supra dictum est; neque appetitus sensitivus, in quo sunt huiusmodi virtutes sicut in subiecto, ut dicit philosophus in III Ethic. Quaedam vero virtutes morales sunt circa operationes; ut puta circa dationes et sumptus, ut iustitia et liberalitas et magnificentia; quae etiam non sunt in parte sensitiva, sed in voluntate. Unde nihil prohibet huiusmodi virtutes in Deo ponere, non tamen circa actiones civiles sed circa actiones Deo convenientes. Ridiculum est enim secundum virtutes politicas Deum laudare, ut dicit philosophus in X Ethic. (Ia q. 21 a. 1 ad 1)

1 — Sommige zedelijke deugden regelen de hartstochten, zoals de matigheid de begeerlijkheid regelt; de sterkte, de vrees en de vermetelheid, en de zachtmoedigheid, de gramschap. Die deugden komen alleen figuurlijk aan God toe, daar Hij geen hartstochten heeft, zoals hierboven bewezen is (XXe Kw., Ie Art., Antw op de 1e Bed.), en ook geen zinnelijk streefvermogen, dat het subject is van de hierboven vermelde deugden, zoals de Wijsgeer zegt in het Xe Boek der Ethica (VIIIe H., Nr 7). Maar de andere zedelijke deugden regelen de handelingen : zo wordt het geven en nemen geregeld door de rechtvaardigheid, de vrijgevigheid en de grootdadigheid; die deugden zetelen echter niet in het zinnelijk streefvermogen, maar in de wil, en daarom kunnen ze aan God worden toegeschreven. Natuurlijk regelen ze niet in God de handelingen van het staatkundig leven, maar die handelingen, welke aan God toekomen; het was immers dwaas, God te loven om zijn staatkundige deugden, zoals de Wijsgeer zegt in het Xe Boek der Ethica (VIIIe H., Nr 7).

Ad secundum dicendum quod, cum bonum intellectum sit obiectum voluntatis, impossibile est Deum velle nisi quod ratio suae sapientiae habet. Quae quidem est sicut lex iustitiae, secundum quam eius voluntas recta et iusta est. Unde quod secundum suam voluntatem facit, iuste facit, sicut et nos quod secundum legem facimus, iuste facimus. Sed nos quidem secundum legem alicuius superioris, Deus autem sibi ipsi est lex. (Ia q. 21 a. 1 ad 2)

2 — Het door het verstand gekende goed is het voorwerp van de wil. Bijgevolg kan God alleen datgene willen, wat in zijn wijsheid ligt opgesloten. Welnu, zijn wijsheid is als een rechtvaardige wet, waardoor zijn wil juist en rechtvaardig is. Wat God doet volgens zijn wil, is dus rechtvaardig, evengoed als datgene wat wij doen volgens de wet. Maar wij moeten ons schikken naar de wet van een overste; God echter stelt zichzelf de wet.

Ad tertium dicendum quod unicuique debetur quod suum est. Dicitur autem esse suum alicuius, quod ad ipsum ordinatur; sicut servus est domini, et non e converso; nam liberum est quod sui causa est. In nomine ergo debiti, importatur quidam ordo exigentiae vel necessitatis alicuius ad quod ordinatur. Est autem duplex ordo considerandus in rebus. Unus, quo aliquid creatum ordinatur ad aliud creatum, sicut partes ordinantur ad totum, et accidentia ad substantias, et unaquaeque res ad suum finem. Alius ordo, quo omnia creata ordinantur in Deum. Sic igitur et debitum attendi potest dupliciter in operatione divina, aut secundum quod aliquid debetur Deo; aut secundum quod aliquid debetur rei creatae. Et utroque modo Deus debitum reddit. Debitum enim est Deo, ut impleatur in rebus id quod eius sapientia et voluntas habet, et quod suam bonitatem manifestat, et secundum hoc iustitia Dei respicit decentiam ipsius, secundum quam reddit sibi quod sibi debetur. Debitum etiam est alicui rei creatae, quod habeat id quod ad ipsam ordinatur, sicut homini, quod habeat manus, et quod ei alia animalia serviant. Et sic etiam Deus operatur iustitiam, quando dat unicuique quod ei debetur secundum rationem suae naturae et conditionis. Sed hoc debitum dependet ex primo, quia hoc unicuique debetur, quod est ordinatum ad ipsum secundum ordinem divinae sapientiae. Et licet Deus hoc modo debitum alicui det, non tamen ipse est debitor, quia ipse ad alia non ordinatur, sed potius alia in ipsum. Et ideo iustitia quandoque dicitur in Deo condecentia suae bonitatis; quandoque vero retributio pro meritis. Et utrumque modum tangit Anselmus, dicens, cum punis malos, iustum est, quia illorum meritis convenit; cum vero parcis malis, iustum est, quia bonitati tuae condecens est. (Ia q. 21 a. 1 ad 3)

3 — Iedereen heeft recht op zijn eigendom. Wanneer echter iets tot iets geordend is, dan wordt het zijn eigendom genoemd, zoals de slaaf het eigendom is van zijn meester, en niet omgekeerd, want wie niet om een ander is, is vrij. Welnu, het woord schuld duidt een verhouding aan van verplichting en noodzakelijkheid van iets, met betrekking tot datgene waartoe het geordend is. Maar er is een tweevoudige orde in de dingen: van de ene kant immers verhoudt het ene geschapen wezen zich tot het ander, zoals het deel tot het geheel, het bijkomstige tot het zelfstandige, en ieder ding tot zijn doel, en dat is de eerste orde. Van de andere kant verhoudt alles zich tot God, en dat is de tweede orde. Men kan dan ook op twee wijzen van schuld spreken, met betrekking tot Gods handeling: óf in zover iets aan God verschuldigd is, óf in zover iets aan een schepsel verschuldigd is. Welnu, in die twee opzichten mag men zeggen, dat God zijn schuld voldoet : ten eerste, in zover Hij er moet voor zorgen dat men in de dingen terugvindt wat zijn wijsheid en wil bepaald hebben, en waaruit zijn goedheid blijkt; en met het oog daarop, bestaat Gods rechtvaardigheid hierin, dat hij doet wat passend is, en aan zichzelf geeft wat Hem toekomt. Ten tweede, in zover Hij aan de schepselen datgene moet geven wat er toe geordend is, zoals de mens handen moet hebben, en dieren, die hem dienstbaar zijn. En ook met het oog daarop, is God rechtvaardig, wanneer Hij aan elk wezen geeft wat zijn natuur en zijn toestand vereisen. Maar die tweede schuld is een gevolg van de eerste, want Hij moet juist aan elk wezen datgene geven wat tot dat wezen geordend is, volgens de beschikking van zijn goddelijke wijsheid. En hoewel God op die wijze aan eenieder geeft wat Hij verschuldigd is, toch is Hij niemands schuldenaar, daar Hij niet tot iets anders geordend is, maar veeleer al het andere tot Hem. Daarom wordt God soms rechtvaardig genoemd, in zover Hij doet wat met zijn goedheid overeenkomt, of in zover Hij loon schenkt naar verdienste. En dat drukt Anselmus uit, wanneer hij in zijn Proslogion (Xe H.) schrijft : « Straft gij de kwaden, dan zijt Ge rechtvaardig, want ge geeft naar verdienste; spaart ge de kwaden, dan zijt ge nog rechtvaardig, want ge handelt naar de eisen van uw goedheid. »

Ad quartum dicendum quod, licet iustitia respiciat actum, non tamen per hoc excluditur quin sit essentia Dei, quia etiam id quod est de essentia rei, potest esse principium actionis. Sed bonum non semper respicit actum, quia aliquid dicitur esse bonum, non solum secundum quod agit, sed etiam secundum quod in sua essentia perfectum est. Et propter hoc ibidem dicitur quod bonum comparatur ad iustum, sicut generale ad speciale. (Ia q. 21 a. 1 ad 4)

4 — Hoewel de rechtvaardigheid betrekking heeft op de handeling, toch volgt daar niet uit, dat ze niet hetzelfde is als Gods wezen, want ook het wezen van iets kan het beginsel zijn van een handeling. Wanneer men iets goed noemt, dan slaat dat niet steeds op de handeling, want iets wordt niet alleen goed genoemd in zover het handelt, maar ook in zover het in zijn wezen zelf volmaakt is. En daarom wordt t. a. pl. gezegd, dat het goede vergeleken wordt met het rechtvaardige, zoals het algemene met het bijzondere.

Articulus 2.
Is Gods rechtvaardigheid, waarheid?

Ad secundum sic proceditur. Videtur quod iustitia Dei non sit veritas. Iustitia enim est in voluntate, est enim rectitudo voluntatis, ut dicit Anselmus. Veritas autem est in intellectu, secundum philosophum in VI Metaphys. et in VI Ethic. Ergo iustitia non pertinet ad veritatem. (Ia q. 21 a. 2 arg. 1)

1 — Men beweert, dat Gods rechtvaardigheid geen waarheid is. De rechtvaardigheid immers heeft haar zetel in de wil, want zij is, zoals Anselmus zegt in zijn Samenspraak over de Waarheid (XIIIe H.), de goede richting van de wil. Welnu, de waarheid is in het verstand, zoals de Wijsgeer zegt in het VIe Boek der Metaphysica (Ve.B., IVe H., Nr 1) en het VIe Boek der Ethica (IIe H., Nr 3). Dus behoort de rechtvaardigheid niet tot de waarheid.

Praeterea, veritas, secundum philosophum in IV Ethic., est quaedam alia virtus a iustitia. Non ergo veritas pertinet ad rationem iustitiae. (Ia q. 21 a. 2 arg. 2)

2 — Zoals de Wijsgeer zegt in het IVe Boek der Ethica (VIIe H., Nr 7), is de waarheid een andere deugd dan de rechtvaardigheid. Dus behoort de waarheid niet tot het begrip rechtvaardigheid.

Sed contra est quod in Psalmo LXXXIV dicitur, misericordia et veritas obviaverunt sibi; et ponitur ibi veritas pro iustitia. (Ia q. 21 a. 2 s. c.)

De Psalmist zegt echter (Ps. 84, II): « De barmhartigheid en de waarheid hebben elkaar ontmoet », en door Waarheid bedoelt hij de rechtvaardigheid.

Respondeo dicendum quod veritas consistit in adaequatione intellectus et rei, sicut supra dictum est. Intellectus autem qui est causa rei, comparatur ad ipsam sicut regula et mensura, e converso autem est de intellectu qui accipit scientiam a rebus. Quando igitur res sunt mensura et regula intellectus, veritas consistit in hoc, quod intellectus adaequatur rei, ut in nobis accidit, ex eo enim quod res est vel non est, opinio nostra et oratio vera vel falsa est. Sed quando intellectus est regula vel mensura rerum, veritas consistit in hoc, quod res adaequantur intellectui, sicut dicitur artifex facere verum opus, quando concordat arti. Sicut autem se habent artificiata ad artem, ita se habent opera iusta ad legem cui concordant. Iustitia igitur Dei, quae constituit ordinem in rebus conformem rationi sapientiae suae, quae est lex eius, convenienter veritas nominatur. Et sic etiam dicitur in nobis veritas iustitiae. (Ia q. 21 a. 2 co.)

De waarheid bestaat in de overeenkomst van het verstand en van de dingen, zoals we hierboven gezegd hebben (XVIe Kw., Ie Art.). Welnu, het verstand, dat de oorzaak is van de dingen, verhoudt zich tot de dingen als hun maatstaf en hun wet, terwijl voor het verstand, dat zijn kennis aan de dingen ontleent, de verhouding juist andersom is. Wanneer de dingen de wet en de maatstaf van het verstand zijn, dan bestaat de waarheid in de overeenkomst van het verstand met de dingen; en dit is het geval met ons: onze meningen of onze uitspraken zijn immers waar of onwaar, voor zover de dingen zijn of niet zijn. Maar wanneer het verstand de wet en de maatstaf van de dingen is, dan bestaat de waarheid in de overeenkomst van de dingen met het verstand; men zegt dan ook, dat een kunstenaar « waar » werk levert, wanneer het overeenkomt met de regels van de kunst. Welnu, de verhouding van de rechtvaardige daad tot de wet waarmee ze overeenkomt, is dezelfde als die van het kunstwerk tot de kunst. En daarom wordt de rechtvaardigheid van God terecht Waarheid genoemd, want ze is de oorzaak van de overeenstemming der orde in de dingen met de wijsheid van God, die Gods wet is. En in dezelfde zin wordt de Waarheid der rechtvaardigheid ook aan ons toegeschreven.

Ad primum ergo dicendum quod iustitia, quantum ad legem regulantem, est in ratione vel intellectu, sed quantum ad imperium, quo opera regulantur secundum legem, est in voluntate. (Ia q. 21 a. 2 ad 1)

1 — De rechtvaardigheid is in de rede of het verstand, als regelende wet; als bevel echter, waardoor de handeling geregeld wordt volgens de wet, is zij in de wil.

Ad secundum dicendum quod veritas illa de qua loquitur philosophus ibi, est quaedam virtus per quam aliquis demonstrat se talem in dictis vel factis, qualis est. Et sic consistit in conformitate signi ad significatum, non autem in conformitate effectus ad causam et regulam, sicut de veritate iustitiae dictum est. (Ia q. 21 a. 2 ad 2)

2 — De waarheid waar de Wijsgeer t. a. pl. over spreekt, is een deugd, waardoor iemand zich in zijn woorden en daden vertoont, zoals hij werkelijk is. Zo opgevat bestaat de waarheid in de overeenkomst tussen het teken en het betekende, en niet in de overeenkomst tussen het uitwerksel en de oorzaak of de regel, zoals we zeiden van de waarheid der rechtvaardigheid.

Articulus 3.
Is God barmhartig?

Ad tertium sic proceditur. Videtur quod misericordia Deo non competat. Misericordia enim est species tristitiae, ut dicit Damascenus. Sed tristitia non est in Deo. Ergo nec misericordia. (Ia q. 21 a. 3 arg. 1)

1 — Men beweert, dat God niet barmhartig is. De barmhartigheid immers is een soort droefheid, zoals Damascenus zegt in zijn Boek Over het Ware Geloof (IIe B., XIVe H.). Welnu, God kent de droefheid niet. Dus kent Hij ook de barmhartigheid niet.

Praeterea, misericordia est relaxatio iustitiae. Sed Deus non potest praetermittere id quod ad iustitiam suam pertinet. Dicitur enim II ad Tim. II, si non credimus, ille fidelis permanet, seipsum negare non potest, negaret autem seipsum, ut dicit Glossa ibidem, si dicta sua negaret. Ergo misericordia Deo non competit. (Ia q. 21 a. 3 arg. 2)

2 — Barmhartig zijn is iets kwijtschelden wat de rechtvaardigheid vereist. Maar God kan niets nalaten wat behoort tot de manier waarop Hij rechtvaardig is. De Apostel zegt immers in zijn IIe Brief aan Timotheüs (2, 13) : « Indien wij niet geloven, toch blijft hij getrouw, Want Hij kan zichzelf niet verloochenen ». Maar, zoals de Glossa zegt, zou Hij zichzelf verloochenen, wanneer Hij zijn woorden introk. Dus is God niet barmhartig.

Sed contra est quod dicitur in Psalmo CX, miserator et misericors dominus. (Ia q. 21 a. 3 s. c.)

Daartegenover staat echter, dat we lezen, Psalm 10,4 : « De Heer is meewarig en barmhartig. »

Respondeo dicendum quod misericordia est Deo maxime attribuenda, tamen secundum effectum, non secundum passionis affectum. Ad cuius evidentiam, considerandum est quod misericors dicitur aliquis quasi habens miserum cor, quia scilicet afficitur ex miseria alterius per tristitiam, ac si esset eius propria miseria. Et ex hoc sequitur quod operetur ad depellendam miseriam alterius, sicut miseriam propriam, et hic est misericordiae effectus. Tristari ergo de miseria alterius non competit Deo, sed repellere miseriam alterius, hoc maxime ei competit, ut per miseriam quemcumque defectum intelligamus. Defectus autem non tolluntur, nisi per alicuius bonitatis perfectionem, prima autem origo bonitatis Deus est, ut supra ostensum est. Sed considerandum est quod elargiri perfectiones rebus, pertinet quidem et ad bonitatem divinam, et ad iustitiam, et ad liberalitatem, et misericordiam, tamen secundum aliam et aliam rationem. Communicatio enim perfectionum, absolute considerata, pertinet ad bonitatem, ut supra ostensum est. Sed inquantum perfectiones rebus a Deo dantur secundum earum proportionem, pertinet ad iustitiam, ut dictum est supra. Inquantum vero non attribuit rebus perfectiones propter utilitatem suam, sed solum propter suam bonitatem, pertinet ad liberalitatem. Inquantum vero perfectiones datae rebus a Deo, omnem defectum expellunt, pertinet ad misericordiam. (Ia q. 21 a. 3 co.)

De barmhartigheid moet aan God worden toegekend in de hoogste mate, echter alleen wat de uitwerkselen betreft, en niet wat betreft het gevoel van hartstocht. Barmhartig immers is hij, wiens hart zich erbarmt, omdat het door iemands ellende bedroefd is als door zijn eigen nood. Daarom tracht hij die ellende weg te nemen, als was het de zijne, want dat is toch wel het gevolg van de barmhartigheid. God kan wel niet bedroefd zijn om iemands ellende, maar het komt Hem in de hoogste mate toe, die ellende, d. i. welk tekort ook, tegemoet te komen. Een tekort toch wordt alleen aangevuld door een volmaaktheid van een of ander goed-zijn, en God is de oorzaak van elk goed-zijn, zoals we hierboven bewezen hebben (VIe Kw., IVe Art.). Men moet er echter op letten, dat dit mededelen van zijn volmaaktheid, in een verschillend opzicht, én aan Gods goedheid, én aan zijn rechtvaardigheid, én aan zijn vrijgevigheid, én aan zijn barmhartigheid kan worden toegeschreven. Wanneer wij het volstrekt beschouwen, komt het mededelen van zijn volmaaktheid aan zijn goedheid toe, zoals we hierboven bewezen hebben (VIe Kw., IVe Art.) ; het evenredig mededelen van elke volmaaktheid komt aan zijn rechtvaardigheid toe, zoals we bewezen in het Ie Art. van deze Kwestie; het mededelen, niet tot zijn eigen nut, maar uit loutere goedheid, aan zijn vrijgevigheid ; maar in zover de medegedeelde volmaaktheid alle tekorten in de schepselen aanvult, komt dit mededelen aan zijn barmhartigheid toe.

Ad primum igitur dicendum quod obiectio illa procedit de misericordia, quantum ad passionis affectum. (Ia q. 21 a. 3 ad 1)

1 — Die bedenking beschouwt de barmhartigheid als een hartstocht.

Ad secundum dicendum quod Deus misericorditer agit, non quidem contra iustitiam suam faciendo, sed aliquid supra iustitiam operando, sicut si alicui cui debentur centum denarii, aliquis ducentos det de suo, tamen non contra iustitiam facit, sed liberaliter vel misericorditer operatur. Et similiter si aliquis offensam in se commissam remittat. Qui enim aliquid remittit, quodammodo donat illud, unde apostolus remissionem donationem vocat, Ephes. V, donate invicem, sicut et Christus vobis donavit. Ex quo patet quod misericordia non tollit iustitiam, sed est quaedam iustitiae plenitudo. Unde dicitur Iac. II, quod misericordia superexaltat iudicium. (Ia q. 21 a. 3 ad 2)

2 — Als God barmhartig is, dan handelt Hij niet tegen zijn rechtvaardigheid, maar doet Hij iets, wat zijn rechtvaardigheid overtreft. Is iemand U bv. honderd tienlingen schuldig, en geeft gij er hem twee honderd uit uw beurs, dan zijt ge niet onrechtvaardig, maar veeleer vrijgevig en barmhartig. En hetzelfde geldt voor hem, die de hem aangedanen smaad vergeeft, want vergeven is geven, zoals ook de Apostel zegt, wanneer Hij in zijn Brief aan de Ephesiërs schrijft (4,32) : « Geef aan elkander, zoals Christus U gaf. » Bijgevolg is de barmhartigheid niet tegen de rechtvaardigheid, maar is ze de volheid der rechtvaardigheid. Daarom zegt Jacobus (2,13) : « De barmhartigheid overtreft het recht ».

Articulus 4.
Is God barmhartig en rechtvaardig in al zijn werken?

Ad quartum sic proceditur. Videtur quod non in omnibus Dei operibus sit misericordia et iustitia. Quaedam enim opera Dei attribuuntur misericordiae, ut iustificatio impii, quaedam vero iustitiae, ut damnatio impiorum. Unde dicitur Iac. II, iudicium sine misericordia fiet ei qui non fecerit misericordiam. Non ergo in omni opere Dei apparet misericordia et iustitia. (Ia q. 21 a. 4 arg. 1)

1 — Men beweert, dat God niet barmhartig en rechtvaardig is in al zijn werken. Zekere werken van God immers worden aan zijn barmhartigheid toegeschreven, zoals de rechtvaardigmaking van de zondaar; andere aan zijn rechtvaardigheid, zoals het straffen van de zondaar. Daarom zegt Jacobus (2,13) : « Wie zelf niet barmhartig is, zal zonder barmhartigheid geoordeeld worden. » Dus is God niet barmhartig en rechtvaardig in al zijn werken.

Praeterea, apostolus, ad Rom. XV, conversionem Iudaeorum attribuit iustitiae et veritati; conversionem autem gentium, misericordiae. Ergo non in quolibet opere Dei est iustitia et misericordia. (Ia q. 21 a. 4 arg. 2)

2 — In zijn Brief aan de Romeinen (15,8-9) schrijft de Apostel de bekering der Joden toe aan de rechtvaardigheid en aan de waarheid, en de bekering der heidenen aan de barmhartigheid. God is dus niet barmhartig in al zijn werken.

Praeterea, multi iusti in hoc mundo affliguntur. Hoc autem est iniustum. Non ergo in omni opere Dei est iustitia et misericordia. (Ia q. 21 a. 4 arg. 3)

3 — Veel rechtvaardigen lijden in dit leven. Welnu, dat is onrechtvaardig. Dus is God niet barmhartig en rechtvaardig in al zijn werken.

Praeterea, iustitiae est reddere debitum, misericordiae autem sublevare miseriam, et sic tam iustitia quam misericordia aliquid praesupponit in suo opere. Sed creatio nihil praesupponit. Ergo in creatione neque misericordia est, neque iustitia. (Ia q. 21 a. 4 arg. 4)

4 — Aan de rechtvaardigheid komt het toe, te geven wat men schuldig is; aan de barmhartigheid, zich te erbarmen over de ellende. Zowel de rechtvaardigheid als de barmhartigheid veronderstelt dus een voorwerp, waarop ze inwerken. Maar de schepping veronderstelt niets. Dus is er in de schepping noch rechtvaardigheid, noch barmhartigheid.

Sed contra est quod dicitur in Psalmo XXIV, omnes viae domini misericordia et veritas. (Ia q. 21 a. 4 s. c.)

Dit is echter in strijd met wat we lezen, Psalm 24, 10: « Al de wegen van God zijn barmhartigheid en rechtvaardigheid. »

Respondeo dicendum quod necesse est quod in quolibet opere Dei misericordia et veritas inveniantur; si tamen misericordia pro remotione cuiuscumque defectus accipiatur; quamvis non omnis defectus proprie possit dici miseria, sed solum defectus rationalis naturae, quam contingit esse felicem; nam miseria felicitati opponitur. Huius autem necessitatis ratio est, quia, cum debitum quod ex divina iustitia redditur, sit vel debitum Deo, vel debitum alicui creaturae, neutrum potest in aliquo opere Dei praetermitti. Non enim potest facere aliquid Deus, quod non sit conveniens sapientiae et bonitati ipsius; secundum quem modum diximus aliquid esse debitum Deo. Similiter etiam quidquid in rebus creatis facit, secundum convenientem ordinem et proportionem facit; in quo consistit ratio iustitiae. Et sic oportet in omni opere Dei esse iustitiam. Opus autem divinae iustitiae semper praesupponit opus misericordiae, et in eo fundatur. Creaturae enim non debetur aliquid, nisi propter aliquid in eo praeexistens, vel praeconsideratum, et rursus, si illud creaturae debetur, hoc erit propter aliquid prius. Et cum non sit procedere in infinitum, oportet devenire ad aliquid quod ex sola bonitate divinae voluntatis dependeat, quae est ultimus finis. Utpote si dicamus quod habere manus debitum est homini propter animam rationalem; animam vero rationalem habere, ad hoc quod sit homo; hominem vero esse, propter divinam bonitatem. Et sic in quolibet opere Dei apparet misericordia, quantum ad primam radicem eius. Cuius virtus salvatur in omnibus consequentibus; et etiam vehementius in eis operatur, sicut causa primaria vehementius influit quam causa secunda. Et propter hoc etiam ea quae alicui creaturae debentur, Deus, ex abundantia suae bonitatis, largius dispensat quam exigat proportio rei. Minus enim est quod sufficeret ad conservandum ordinem iustitiae, quam quod divina bonitas confert, quae omnem proportionem creaturae excedit. (Ia q. 21 a. 4 co.)

In al de werken van God moet men de barmhartigheid en de waarheid noodzakelijk terugvinden. We moeten echter door barmhartigheid verstaan: het verwijderen van ieder gebrek, hoewel niet ieder gebrek ellende mag genoemd worden, maar alleen de gebreken van redelijke wezens, die gelukkig kunnen zijn; de ellende is immers tegengesteld aan het geluk. Die noodzakelijkheid blijkt hieruit: wanneer God iets doet, waar Hij uit rechtvaardigheid toe verplicht is, dan was Hij daartoe verplicht, óf ten opzichte van zichzelf, óf ten opzichte van een of ander schepsel, en die dubbele schuld moet God in al zijn werken voldoen. Hij kan immers, nóch iets verwezenlijken, wat met zijn wijsheid en goedheid niet overeenkomt, — dit is Hij aan zich zelf verschuldigd, — nóch in de schepselen iets uitwerken, wat niet overeenkomt met de orde en de passende verhoudingen. Maar daarin bestaat de rechtvaardigheid. En zo blijkt het, dat God rechtvaardig moet zijn in al zijn werken. Gods rechtvaardigheid echter veronderstelt altijd barmhartigheid, en berust er op. God is ten opzichte van geen enkel schepsel tot iets verplicht, tenzij om een reeds bestaande volmaaktheid, of om iets wat men vooraf bedoelt; en wanneer God dan iets aan een schepsel verschuldigd is, dan is dat om iets anders. Maar men kan zo niet voortgaan tot in het oneindige, en bijgevolg moeten we aannemen, dat er iets is, wat alleen afhangt van Gods goedheid, die het laatste doel is. Zo moet bv. de mens handen hebben, om zijn met verstand begaafde ziel; een met verstand begaafde ziel, om mens te zijn; en is hij mens, om Gods goedheid. Gods barmhartigheid schijnt dus in al zijn werken uit als de eerste oorzaak er van. En in alles, wat God later uitwerkt zal het gevolg van die barmhartigheid zichtbaar zijn, en zij zelf zal nog krachtiger werken, zoals de eerste oorzaak sterker is an een ondergeschikte oorzaak. Daarom voegt God, in de overmaat van zijn goedheid, nog iets toe aan wat Hij aan een schepsel verschuldigd is, volgens de eisen van de verhoudingen der dingen. Wat volgens de rechtvaardigheid genoeg is, staat ver beneden wat God geeft, gedreven door zijn alle verhoudingen der schepselen overtreffende goedheid.

Ad primum ergo dicendum quod quaedam opera attribuuntur iustitiae et quaedam misericordiae, quia in quibusdam vehementius apparet iustitia, in quibusdam misericordia. Et tamen in damnatione reproborum apparet misericordia, non quidem totaliter relaxans, sed aliqualiter allevians, dum punit citra condignum. Et in iustificatione impii apparet iustitia, dum culpas relaxat propter dilectionem, quam tamen ipse misericorditer infundit, sicut de Magdalena legitur, Luc. VII, dimissa sunt ei peccata multa, quoniam dilexit multum. (Ia q. 21 a. 4 ad 1)

1 — Sommige werken worden aan de rechtvaardigheid toegeschreven, andere aan de barmhartigheid, omdat in sommige werken de rechtvaardigheid, in andere de barmhartigheid meer uitkomt. Toch komt Gods barmhartigheid ook uit in het verdoemen van diegenen, die verworpen worden, want hoewel Hij hun straf niet kwijtscheldt, toch verzacht Hij ze, en straft Hij hen minder dan ze verdienen. In de rechtvaardigmaking van de zondaar is God ook rechtvaardig, want Hij vergeeft de zonde, om de liefde, die Hij zelf instort; zo lezen we bij Lucas (7, 47) over Magdalena, dat haar veel vergeven werd, omdat ze veel beminde.

Ad secundum dicendum quod iustitia et misericordia Dei apparet in conversione Iudaeorum et gentium, sed aliqua ratio iustitiae apparet in conversione Iudaeorum, quae non apparet in conversione gentium, sicut quod salvati sunt propter promissiones patribus factas. (Ia q. 21 a. 4 ad 2)

2 — De bekering der Joden, zowel als die der heidenen, doet én Gods barmhartigheid, én zijn rechtvaardigheid uitschijnen. Toch komt de rechtvaardigheid in de bekering der Joden in een zeker opzicht duidelijker uit, in zover de Joden zalig worden op grond van de beloften, aan de Vaderen gedaan.

Ad tertium dicendum quod in hoc etiam quod iusti puniuntur in hoc mundo, apparet iustitia et misericordia; inquantum per huiusmodi afflictiones aliqua levia in eis purgantur, et ab affectu terrenorum in Deum magis eriguntur; secundum illud Gregorii, mala quae in hoc mundo nos premunt, ad Deum nos ire compellunt. (Ia q. 21 a. 4 ad 3)

3 — De straffen, die de rechtvaardigen in dit leven ondergaan, doen Gods barmhartigheid en rechtvaardigheid uitschijnen, want de rechtvaardigen worden door die straffen van kleinere fouten gezuiverd en meer onttrokken aan de liefde voor het aardse, zoals Gregorius zegt in Zedenkundige Leerredenen (XXVIe B., XIIIe H.) : « De kwalen, die ons in de wereld bezwaren, dwingen ons naar God op te zien. »

Ad quartum dicendum quod, licet creationi non praesupponatur aliquid in rerum natura, praesupponitur tamen aliquid in Dei cognitione. Et secundum hoc etiam salvatur ibi ratio iustitiae, inquantum res in esse producitur, secundum quod convenit divinae sapientiae et bonitati. Et salvatur quodammodo ratio misericordiae, inquantum res de non esse in esse mutatur. (Ia q. 21 a. 4 ad 4)

4 — Hoewel de schepping niets veronderstelt in het schepsel, toch veronderstelt ze iets in de kennis van God, en daarom komt de rechtvaardigheid ook in de schepping uit, in zover God alles voortbrengt, overeenkomstig de opvatting van zijn wijsheid en goedheid, alsook de barmhartigheid, in zover Hij het goed-zijnde tot het zijn brengt.