Deinde quaeritur de falsitate. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo, utrum falsitas
sit in rebus. Secundo, utrum sit in sensu. Tertio, utrum sit in intellectu. Quarto,
de oppositione veri et falsi. (Ia q. 17 pr.)
1e) Is er valsheid in de dingen? 2e) Is er valsheid in het verstand? 3e) Is er valsheid
in het verstand? 4e) Zijn waar en vals tegengesteld aan elkaar?
Articulus 1. Is er valsheid in de dingen?
Ad primum sic proceditur. Videtur quod falsitas non sit in rebus. Dicit enim Augustinus,
in libro Soliloq., si verum est id quod est, falsum non esse uspiam concludetur, quovis
repugnante. (Ia q. 17 a. 1 arg. 1)
1 — Men beweert, dat er geen valsheid in de dingen is. Augustinus zegt immers in het IIe
Boek der Alleenspraken (VIIIe H.) : « Indien het ware datgene is wat is, moet men
aannemen, dat het valse niet is, wie zich daar ook tegen verzet. »
Praeterea, falsum dicitur a fallendo. Sed res non fallunt, ut dicit Augustinus in
libro de vera Relig., quia non ostendunt aliud quam suam speciem. Ergo falsum in rebus
non invenitur. (Ia q. 17 a. 1 arg. 2)
2 — Vals, Falsum, is afgeleid van het Latijn fallere, falen. Maar de dingen doen ons niet
falen, zoals Augustinus zegt in het Boek Over de ware Godsdienst (XXXIIIe H.) daar
zij ons niets anders tonen dan hun natuur. Er is dus geen valsheid in de dingen.
Praeterea, verum dicitur in rebus per comparationem ad intellectum divinum, ut supra
dictum est. Sed quaelibet res, inquantum est, imitatur Deum. Ergo quaelibet res vera
est, absque falsitate. Et sic nulla res est falsa. (Ia q. 17 a. 1 arg. 3)
3 — Men noemt de dingen waar in verhouding tot het goddelijk verstand, zoals hierboven
gezegd is (XVIe Kw., 1e Art.). Welnu, in zover elk ding is, is het een afbeeldsel
van God. Elk ding is dus waar, zonder inmenging van valsheid, en bijgevolg is geen
enkel ding vals.
Sed contra est quod dicit Augustinus, in libro de vera Relig., quod omne corpus est
verum corpus et falsa unitas; quia imitatur unitatem, et non est unitas. Sed quaelibet
res imitatur divinam bonitatem, et ab ea deficit. Ergo in omnibus rebus est falsitas. (Ia q. 17 a. 1 s. c.)
Van een ander standpunt uit kan men hier het gezag van Augustinus tegen aanvoeren.
Hij zegt immers in het boek Over de Ware Godsdienst (XXXIVe H.), dat elk lichaam een
echt lichaam is, en een valse eenheid, daar het de eenheid nabootst, en geen eenheid
is. Welnu, élk ding is een nabootsing van de goddelijke eenheid, maar op ontoereikende
wijze. Dus is er in alle dingen valsheid.
Respondeo dicendum quod, cum verum et falsum opponantur; opposita autem sunt circa
idem; necesse est ut ibi prius quaeratur falsitas, ubi primo veritas invenitur, hoc
est in intellectu. In rebus autem neque veritas neque falsitas est, nisi per ordinem
ad intellectum. Et quia unumquodque secundum id quod convenit ei per se, simpliciter
nominatur; secundum autem id quod convenit ei per accidens, non nominatur nisi secundum
quid; res quidem simpliciter falsa dici posset per comparationem ad intellectum a
quo dependet, cui comparatur per se; in ordine autem ad alium intellectum, cui comparatur
per accidens, non posset dici falsa nisi secundum quid. Dependent autem ab intellectu
divino res naturales, sicut ab intellectu humano res artificiales. Dicuntur igitur
res artificiales falsae simpliciter et secundum se, inquantum deficiunt a forma artis,
unde dicitur aliquis artifex opus falsum facere, quando deficit ab operatione artis.
Sic autem in rebus dependentibus a Deo, falsitas inveniri non potest per comparationem
ad intellectum divinum, cum quidquid in rebus accidit, ex ordinatione divini intellectus
procedat, nisi forte in voluntariis agentibus tantum, in quorum potestate est subducere
se ab ordinatione divini intellectus; in quo malum culpae consistit, secundum quod
ipsa peccata falsitates et mendacia dicuntur in Scripturis, secundum illud Psalmi
IV, ut quid diligitis vanitatem et quaeritis mendacium? Sicut per oppositum operatio
virtuosa veritas vitae nominatur, inquantum subditur ordini divini intellectus; sicut
dicitur Ioan. III, qui facit veritatem, venit ad lucem. Sed per ordinem ad intellectum
nostrum, ad quem comparantur res naturales per accidens, possunt dici falsae, non
simpliciter, sed secundum quid. Et hoc dupliciter. Uno modo, secundum rationem significati,
ut dicatur illud esse falsum in rebus, quod significatur vel repraesentatur oratione
vel intellectu falso. Secundum quem modum quaelibet res potest dici esse falsa, quantum
ad id quod ei non inest, sicut si dicamus diametrum esse falsum commensurabile, ut
dicit philosophus in V Metaphys.; et sicut dicit Augustinus, in libro Soliloq., quod
tragoedus est falsus Hector. Sicut e contrario potest unumquodque dici verum, secundum
id quod competit ei. Alio modo, per modum causae. Et sic dicitur res esse falsa, quae
nata est facere de se opinionem falsam. Et quia innatum est nobis per ea quae exterius
apparent de rebus iudicare, eo quod nostra cognitio a sensu ortum habet, qui primo
et per se est exteriorum accidentium; ideo ea quae in exterioribus accidentibus habent
similitudinem aliarum rerum, dicuntur esse falsa secundum illas res; sicut fel est
falsum mel, et stannum est falsum argentum. Et secundum hoc dicit Augustinus, in libro
Soliloq., quod eas res falsas nominamus, quae verisimilia apprehendimus. Et philosophus
dicit, in V Metaphys., quod falsa dicuntur quaecumque apta nata sunt apparere aut
qualia non sunt, aut quae non sunt. Et per hunc modum etiam dicitur homo falsus, inquantum
est amativus falsarum opinionum vel locutionum. Non autem ex hoc quod potest eas confingere,
quia sic etiam sapientes et scientes falsi dicerentur, ut dicitur in V Metaphys. (Ia q. 17 a. 1 co.)
Daar het ware en het valse tegengesteld zijn aan elkaar, en begrippen, die aan elkaar
tegengesteld zijn, betrekking hebben op hetzelfde, moet men de valsheid op de eerste
plaats daar zoeken, waar ook de waarheid op de eerste plaats is, nl. in het verstand.
Want in de dingen is er waarheid noch valsheid, tenzij met betrekking tot het verstand.
Daar nu elk ding, absoluut beschouwd, benoemd wordt volgens datgene wat er uiteraard
aan toekomt, en alleen in beperkten zin volgens datgene, wat er op bijkomstige wijze
aan toekomt, zou een ding vals mogen genoemd worden zonder meer, met betrekking tot
het verstand waar het van afhangt en waar het uiteraard mee in verband staat; maar
met betrekking tot een ander verstand, waar het zich slechts op bijkomstige wijze
toe verhoudt, zou het niet vals mogen genoemd worden, tenzij in een bepaald opzicht.
Welnu, de natuurdingen zijn afhankelijk van het goddelijk verstand, evenals de kunstmatige,
van het menselijk verstand, en daarom noemt men deze laatste eenvoudig en uiteraard
vals, voor zover zij afwijken van de wetten van de kunst. Daarom zegt men ook, dat
een kunstenaar slecht kunstwerk voorbrengt, wanneer hij in gebreke blijft ten opzichte
van de kunst. Op die wijze echter, kan er in de dingen, die van God afhankelijk zijn,
geen valsheid bestaan met betrekking tot het goddelijk verstand, daar al wat in de
dingen gebeurt, voortkomt uit een beschikking van het goddelijk Intellect, tenzij
bij diegenen, die handelen door hun vrijen wil, die zich kunnen onttrekken aan de
beschikking van het goddelijk Intellect : daarin immers bestaat het kwaad van de zonde,
en daarom worden in de H. Schrift de zonden zelf valsheid en leugen genoemd, zoals
in Psalm 4, 3 : « Waarom hebt gij de ijdelheid lief en zoekt gij de leugen? », evenals
in tegenstelling daarmee de deugdzame handeling levenswaarheid genoemd wordt, voor
zover zij onderworpen is aan de verordening van het goddelijk verstand, zoals wij
lezen bij Johannes (3, 21) : « Hij die de waarheid doet, komt in het licht ». Beschouwen
wij nu hun verhouding tot ons verstand, waar de natuurdingen op bijkomstige wijze
mee in verband staan, dan mogen wij ze vals noemen, niet zonder meer, maar in een
bepaald opzicht, en dit op twee manieren : ten eerste, met het oog op de voorstelling,
die wij ons van het ding vormen, zo, dat men in de dingen datgene vals noemt, wat
door een valse uitdrukking of opvatting te kennen gegeven of voorgesteld wordt. In
die zin kan men elk ding vals noemen, ten opzichte van iets, wat er niet toe behoort;
indien wij b. v. zeggen, dat de diameter een valse maatstaf is, zoals de Wijsgeer
zegt in het Ve Boek der Metaphysica, (IVe B., XXIXe H., Nr 1), of, zoals Augustinus
zegt in het IIe Boek der Alleenspraken (Xe H.), dat een toneelspeler een valse Hector
is. Op die wijze kunnen wij, van het tegenovergestelde standpunt uit, elk ding waar
noemen, volgens datgene wat er toe behoort. Ten tweede kan men een ding vals noemen
op grond van zijn oorzakelijkheid, wanneer het nl. aanleiding geeft tot een verkeerde
mening. Door een aangeboren neiging immers oordelen wij over de dingen, volgens de
uiterlijke verschijnselen, omdat wij onze kennis putten uit de zintuiglijke waarneming,
die van nature de uitwendige bijkomstigheid tot voorwerp heeft; daarom noemen wij
de dingen, die volgens hun uitwendige bijkomstigheden een gelijkenis hebben met andere,
vals met betrekking tot die laatste; zo is b. v. gal valse honig en is tin vals zilver.
In die zin zegt Augustinus in het IIe Boek der Alleenspraken (VIe H.) dat wij die
dingen vals noemen, die wij waarnemen als op de ware dingen gelijkend, en de Wijsgeer
zegt in het Ve Boek der Metaphysica, (IVe B., XXIXe H., Nr 1), dat die dingen vals
genoemd worden, die er op aangelegd zijn om ons voor te komen met hoedanigheden, die
hun niet toekomen, of met met een natuur, die ze niet hebben. Zo zeggen wij ook van
iemand, dat hij een vals mens is, voor zover hij met voorliefde valse meningen of
woorden uitdrukt, maar niet omdat hij zich die kan denken, want dan zouden ook wij
zien en geleerden vals genoemd worden, zoals wij lezen in het Ve Boek der Metaphysica
(IVe B., zelfde H., Nr 5).
Ad primum ergo dicendum quod res comparata ad intellectum, secundum id quod est, dicitur
vera, secundum id quod non est, dicitur falsa. Unde verus tragoedus est falsus Hector,
ut dicitur in II Soliloq. Sicut igitur in his quae sunt, invenitur quoddam non esse;
ita in his quae sunt, invenitur quaedam ratio falsitatis. (Ia q. 17 a. 1 ad 1)
1 — Wij noemen iets waar, met betrekking tot het verstand, volgens datgene wat het is,
en vals, volgens datgene wat het niet is. Daarom is de echte toneelspeler een valse
Hector, zoals in het IIe Boek der Alleenspraken (t. a. pl.) gezegd wordt. Evenals
nu in de dingen, die zijn, toch een zeker niet-zijn wordt aangetroffen, zo wordt er
ook een zekere valsheid in gevonden.
Ad secundum dicendum quod res per se non fallunt, sed per accidens. Dant enim occasionem
falsitatis, eo quod similitudinem eorum gerunt, quorum non habent existentiam. (Ia q. 17 a. 1 ad 2)
2 — Niet van nature, maar slechts op toevallige wijze doen de dingen ons falen. Zij geven
nl. aanleiding tot een verkeerde mening omdat zij een gelijkenis dragen van dingen,
waar zij de wezenheid niet van hebben.
Ad tertium dicendum quod per comparationem ad intellectum divinum non dicuntur res
falsae, quod esset eas esse falsas simpliciter, sed per comparationem ad intellectum
nostrum, quod est eas esse falsas secundum quid. (Ia q. 17 a. 1 ad 3)
3 — De dingen worden niet vals genoemd, volgens hun verhouding tot het goddelijk verstand,
want zo zouden zij vals zijn, zonder meer, maar volgens hun verhouding tot ons verstand,
en zo zijn ze vals in een bepaald opzicht. Op de bedenking, die van een ander standpunt
uitging, antwoorden we, dat het tekort in het afbeeldsel of in de gelijkenis geen
valsheid meebrengt, tenzij wanneer het aanleiding geeft tot een verkeerde mening.
Daarom worden niet alle dingen, die een gelijkenis vertonen, vals genoemd, maar alleen
die, waarvan de gelijkenis, zo niet bij alle, dan toch bij de meeste, aanleiding geeft
tot een verkeerde mening.
Ad quartum, quod in oppositum obiicitur, dicendum quod similitudo vel repraesentatio
deficiens non inducit rationem falsitatis, nisi inquantum praestat occasionem falsae
opinionis. Unde non ubicumque est similitudo, dicitur res falsa, sed ubicumque est
talis similitudo, quae nata est facere opinionem falsam, non cuicumque, sed ut in
pluribus. (Ia q. 17 a. 1 ad 4)
Articulus 2. Is er valsheid in de zinnen?
Ad secundum sic proceditur. Videtur quod in sensu non sit falsitas. Dicit enim Augustinus,
in libro de vera Relig., si omnes corporis sensus ita nuntiant ut afficiuntur, quid
ab eis amplius exigere debemus, ignoro. Et sic videtur quod ex sensibus non fallamur.
Et sic falsitas in sensu non est. (Ia q. 17 a. 2 arg. 1)
1 — Men beweert, dat er geen valsheid is in de zinnen. Augustinus immers zegt in het Boek
Over de ware Godsdienst (XXXIIIe H.) : « Indien al de zinnen van het lichaam de prikkels
weergeven, zoals zij die gewaar worden, dan weet ik niet, wat wij nog meer van hen
zouden eisen. » Zo blijkt het, dat wij door de zinnen niet bedrogen worden. Dus is
er geen valsheid in de zinnen.
Praeterea, philosophus dicit, in IV Metaphys., quod falsitas non est propria sensui,
sed phantasiae. (Ia q. 17 a. 2 arg. 2)
2 — In het IVe Boek der Metaphysica (IIIe B., Ve H., Nr 17) zegt de Wijsgeer, dat de valsheid
niet aan de zintuigen, maar aan de verbeelding moet toegeschreven worden.
Praeterea, in incomplexis non est verum nec falsum, sed solum in complexis. Sed componere
et dividere non pertinet ad sensum. Ergo in sensu non est falsitas. (Ia q. 17 a. 2 arg. 3)
3 — Waarheid of valsheid is alleen daar, waar samenstelling is. Maar samenstellen en scheiden
zijn geen verrichtingen van het zintuiglijk vermogen. Dus is er geen valsheid in de
zinnen.
Sed contra est quod dicit Augustinus, in libro Soliloq., apparet nos in omnibus sensibus
similitudine lenocinante falli. (Ia q. 17 a. 2 s. c.)
In het Boek der Alleenspraken (VIe H.) zegt Augustinus echter : « Het is onbetwistbaar
dat wij ons door al onze zintuigen vergissen, en dat komt voort uit een misleidende
gelijkvormigheid ».
Respondeo dicendum quod falsitas non est quaerenda in sensu, nisi sicut ibi est veritas.
Veritas autem non sic est in sensu, ut sensus cognoscat veritatem; sed inquantum veram
apprehensionem habet de sensibilibus, ut supra dictum est. Quod quidem contingit eo
quod apprehendit res ut sunt. Unde contingit falsitatem esse in sensu, ex hoc quod
apprehendit vel iudicat res aliter quam sint. Sic autem se habet ad cognoscendum res,
inquantum similitudo rerum est in sensu. Similitudo autem alicuius rei est in sensu
tripliciter. Uno modo, primo et per se; sicut in visu est similitudo colorum et aliorum
propriorum sensibilium. Alio modo, per se, sed non primo; sicut in visu est similitudo
figurae vel magnitudinis, et aliorum communium sensibilium. Tertio modo, nec primo
nec per se, sed per accidens; sicut in visu est similitudo hominis, non inquantum
est homo, sed inquantum huic colorato accidit esse hominem. Et circa propria sensibilia
sensus non habet falsam cognitionem, nisi per accidens, et ut in paucioribus, ex eo
scilicet quod, propter indispositionem organi, non convenienter recipit formam sensibilem,
sicut et alia passiva, propter suam indispositionem, deficienter recipiunt impressionem
agentium. Et inde est quod, propter corruptionem linguae, infirmis dulcia amara esse
videntur. De sensibilibus vero communibus et per accidens, potest esse falsum iudicium
etiam in sensu recte disposito, quia sensus non directe refertur ad illa, sed per
accidens, vel ex consequenti, inquantum refertur ad alia. (Ia q. 17 a. 2 co.)
De valsheid is alleen op die wijze in de zinnen, waarop er ook waarheid in is. Welnu,
de waarheid is niet zo in de zinnen, dat ze de waarheid kennen, maar in de zin, dat
de kennis, die de zinnen van het zintuiglijk-waarneembare hebben, waar is, zoals wij
hierboven gezegd hebben (XVIe Kw., 2e Art.). Dit komt hierdoor, dat de zinnen de dingen
waarnemen, zoals zij zijn. Bijgevolg komt de valsheid in de zinnen hieruit voort,
dat ze de dingen anders waarnemen of beoordelen dan ze zijn. De zinnen kennen de dingen,
in zover zij er een gelijkenis van hebben. Welnu, de gelijkenis van de dingen kan
op drie wijzen in de zinnen zijn : ten eerste, onmiddellijk en uiteraard, zoals in
het gezichtsvermogen de gelijkenis is van de kleuren, en van de eigen zintuiglijk-waarneembare
objecten. Ten tweede, uiteraard, maar niet onmiddellijk, zoals in het gezichtsvermogen
de gelijkenis is van de figuur, of van de grootte, en van al de overige gemeenschappelijke
objecten der zinnen. Ten derde, noch onmiddellijk, noch uiteraard, maar op bijkomstige
wijze; zoals in het gezichtsvermogen de gelijkenis van de mens is, niet naar zijn
mens-zijn, maar voor zover het mens-zijn toevallig gepaard gaat met dit gekleurde
ding. En daarom dwalen de zintuiglijke vermogens niet ten opzichte van hun eigen zintuiglijk
waarneembare objecten, tenzij bij toeval en in enkele zeldzame gevallen, indien nl.
de zinnen, door een of andere geschiktheid van de zintuigen, de zinnelijke vorm niet
behoorlijk ontvangen, evenals ten gevolge van hun ongunstige geschiktheid, de andere
dingen, die een werking ondergaan, de indruk van de werkende oorzaken op gebrekkelijke
wijze ontvangen. Zo vindt de zieke, door een vervalsing van de smaak, het zoete bitter.
En zelf kunnen goed geschikte zinnen verkeerd oordelen over de gemeenschappelijke
en bijkomstige zintuiglijke objecten, omdat ze niet rechtstreeks met die voorwerpen
in verband staan, maar bijkomstig of zijdelings, voor zover ze nl. op andere dingen
gericht zijn.
Ad primum ergo dicendum quod sensum affici, est ipsum eius sentire. Unde per hoc quod
sensus ita nuntiant sicut afficiuntur, sequitur quod non decipiamur in iudicio quo
iudicamus nos sentire aliquid. Sed ex eo quod sensus aliter afficitur interdum quam
res sit, sequitur quod nuntiet nobis aliquando rem aliter quam sit. Et ex hoc fallimur
per sensum circa rem, non circa ipsum sentire. (Ia q. 17 a. 2 ad 1)
1 — Voor het zintuiglijk vermogen is door de prikkel aangedaan worden, hetzelfde als gevoelen.
Aangezien dus de zintuiglijke vermogens de prikkeling overbrengen, zoals zij er door
aangedaan worden, bedriegen wij ons niet, wanneer wij oordelen, dat wij iets gevoelen;
maar omdat het zinnelijk vermogen soms anders aangedaan wordt dan het ding is, brengt
het soms het ding anders over dan het is, en zo worden wij door de zintuiglijke vermogens
bedrogen omtrent het ding, maar niet omtrent het gevoel.
Ad secundum dicendum quod falsitas dicitur non esse propria sensui, quia non decipitur
circa proprium obiectum. Unde in alia translatione planius dicitur, quod sensus proprii
sensibilis falsus non est. Phantasiae autem attribuitur falsitas, quia repraesentat
similitudinem rei etiam absentis; unde quando aliquis convertitur ad similitudinem
rei tanquam ad rem ipsam, provenit ex tali apprehensione falsitas. Unde etiam philosophus,
in V Metaphys., dicit quod umbrae et picturae et somnia dicuntur falsa, inquantum
non subsunt res quarum habent similitudinem. (Ia q. 17 a. 2 ad 2)
2 — Men zegt, dat de valsheid niet aan het zintuiglijk vermogen toekomt, omdat het niet
faalt omtrent zijn eigen voorwerp. Daarom zegt een andere vertaling duidelijker, dat
de zintuiglijke waarneming aangaande het eigen zinnelijk voorwerp niet faalt. Aan
de verbeelding wordt de valsheid toegeschreven, omdat zij de gelijkenis van de dingen
voorstelt, ook in hun afwezigheid. En wanneer iemand zich naar de gelijkenis toewendt
als naar het ding zelf, geeft die waarneming aanleiding tot dwaling, en daarom zegt
de Wijsgeer in het Ve Boek der Metaphysica (IVe B., XXIXe H., Nr 1), dat de schaduwbeelden,
de schilderijen en de droomgezichten vals genoemd worden, voor zover zij de dingen
niet bevatten waarvan zij de gelijkenis dragen.
Ad tertium dicendum quod ratio illa procedit, quod falsitas non sit in sensu sicut
in cognoscente verum et falsum. (Ia q. 17 a. 2 ad 3)
3 — Die opwerping bewijst alleen, dat de valsheid niet in het zintuig is, als in een vermogen,
dat waarheid en valsheid kent.
Articulus 3. Is er valsheid in het verstand?
Ad tertium sic proceditur. Videtur quod falsitas non sit in intellectu. Dicit enim
Augustinus, in libro octoginta trium quaest., omnis qui fallitur, id in quo fallitur,
non intelligit. Sed falsum dicitur esse in aliqua cognitione, secundum quod per eam
fallimur. Ergo in intellectu non est falsitas. (Ia q. 17 a. 3 arg. 1)
1 — Men beweert, dat er geen valsheid is in het verstand. Augustinus immers zegt in het
Boek der Drie en tachtig Vraagstukken (XXXIIe Kw.) : « Wie zich in iets bedriegt,
verstaat datgene niet, waarin hij zich bedriegt ». Welnu, een kennis noemt men vals,
in zover men er door bedrogen wordt. Er is dus geen valsheid in het verstand.
Praeterea, philosophus dicit, in III de anima, quod intellectus semper est rectus.
Non ergo in intellectu est falsitas. (Ia q. 17 a. 3 arg. 2)
2 — De Wijsgeer zegt in het IIIe Boek Over de Ziel (Xe H., Nr 4), dat het verstand altijd
juist is. Dus is er geen valsheid in het verstand.
Sed contra est quod dicitur in III de anima, quod ubi compositio intellectuum est,
ibi verum et falsum est. Sed compositio intellectuum est in intellectu. Ergo verum
et falsum est in intellectu. (Ia q. 17 a. 3 s. c.)
Doch dit strookt niet met hetgeen wij lezen in het IIIe Boek Over de Ziel (VIe H.,
Nr 4), dat nl. waar een oordeel uitgesproken wordt, waarheid en valsheid is. Welnu,
het verstand oordeelt. Dus is er ook in het verstand waarheid en valsheid.
Respondeo dicendum quod, sicut res habet esse per propriam formam, ita virtus cognoscitiva
habet cognoscere per similitudinem rei cognitae. Unde, sicut res naturalis non deficit
ab esse quod sibi competit secundum suam formam, potest autem deficere ab aliquibus
accidentalibus vel consequentibus; sicut homo ab hoc quod est habere duos pedes, non
autem ab hoc quod est esse hominem, ita virtus cognoscitiva non deficit in cognoscendo
respectu illius rei cuius similitudine informatur; potest autem deficere circa aliquid
consequens ad ipsam, vel accidens ei. Sicut est dictum quod visus non decipitur circa
sensibile proprium, sed circa sensibilia communia, quae consequenter se habent ad
illud, et circa sensibilia per accidens. Sicut autem sensus informatur directe similitudine
propriorum sensibilium, ita intellectus informatur similitudine quidditatis rei. Unde
circa quod quid est intellectus non decipitur, sicut neque sensus circa sensibilia
propria. In componendo vero vel dividendo potest decipi, dum attribuit rei cuius quidditatem
intelligit, aliquid quod eam non consequitur, vel quod ei opponitur. Sic enim se habet
intellectus ad iudicandum de huiusmodi, sicut sensus ad iudicandum de sensibilibus
communibus vel per accidens. Hac tamen differentia servata, quae supra circa veritatem
dicta est, quod falsitas in intellectu esse potest, non solum quia cognitio intellectus
falsa est, sed quia intellectus eam cognoscit, sicut et veritatem, in sensu autem
falsitas non est ut cognita, ut dictum est. Quia vero falsitas intellectus per se
solum circa compositionem intellectus est, per accidens etiam in operatione intellectus
qua cognoscit quod quid est, potest esse falsitas, inquantum ibi compositio intellectus
admiscetur. Quod potest esse dupliciter. Uno modo, secundum quod intellectus definitionem
unius attribuit alteri; ut si definitionem circuli attribuat homini. Unde definitio
unius rei est falsa de altera. Alio modo, secundum quod partes definitionis componit
ad invicem, quae simul sociari non possunt, sic enim definitio non est solum falsa
respectu alicuius rei, sed est falsa in se. Ut si formet talem definitionem, animal
rationale quadrupes, falsus est intellectus sic definiendo, propterea quod falsus
est in formando hanc compositionem, aliquod animal rationale est quadrupes. Et propter
hoc, in cognoscendo quidditates simplices non potest esse intellectus falsus, sed
vel est verus, vel totaliter nihil intelligit. (Ia q. 17 a. 3 co.)
Evenals een ding is door zijn eigen vormoorzaak, zo kent het kenvermogen, door de
gelijkenis van de gekende dingen. Welnu, de natuurdingen lijden geen tekort aan het
zijn, dat hun toekomt door hun vorm-oorzaak, maar ze kunnen een tekort lijden aan
iets bijkomstigs of aan iets wat er aan toegevoegd wordt. Zo kan er bij de mens een
tekort zijn, met betrekking tot het hebben van twee voeten, maar niet met betrekking
tot het mens-zijn. Op dezelfde wijze komt het kenvermogen in zijn kennen niets tekort,
met betrekking tot het ding, waarvan het een vormgevende gelijkenis ontvangt, maar
het kan in gebreke blijven, ten opzichte van iets bijkomstigs, of van iets wat er
aan toegevoegd wordt. Daarom hebben wij in het vorig Artikel gezegd, dat het gezicht
niet faalt met betrekking tot zijn eigen voorwerp, maar wel met betrekking tot de
gemeenschappelijke zinnelijke objecten, die met het eigen voorwerp noodzakelijk verband
houden, en met betrekking tot de voorwerpen, die op bijkomstige wijze zintuiglijk-waarneembaar
zijn. Evenals nu het zintuiglijk vermogen zijn vormgeving onmiddellijk ontvangt van
de gelijkenis van het eigen zinnelijk object, zo ook ontvangt het verstand zijn vormgeving
onmiddellijk van een gelijkenis van de watheid van het ding. Daarom faalt het verstand
niet in het opvatten van de watheid, evenmin als de zinnen in het waarnemen van het
eigen zinnelijk object. Maar het verstand kan falen, wanneer het verbindt of ontbindt,
door nl. aan een ding, waarvan het de watheid kent, iets toe te schrijven, wat er
niet aan toekomt, of wat er strijdig mee is. Het verstand verhoudt zich immers tot
het oordeel over die dingen, zoals het zinnelijk vermogen zich verhoudt tot het oordeel
over het gemeenschappelijk of over het bijkomstig zinnelijk object, behoudens het
onderscheid dat vroeger ten opzichte van de waarheid gemaakt is (XVIe Kw., 2e Art.),
dat nl. de valsheid in het verstand kan zijn, niet alleen omdat de kennis van het
verstand vals is, maar ook omdat het verstand de valsheid kent, zoals het ook de waarheid
kent. In het zinnelijk vermogen daarentegen is er geen valsheid, als iets wat gekend
wordt, zoals we reeds zeiden (Voorg. Art.). Maar omdat het verstand uiteraard alleen
in zijn oordelen vals is, kan er op bijkomstige wijze valsheid zijn in het kennen
van de watheid, voor zover hier samenstelling van het verstand mee gepaard gaat. En
dit kan op twee manieren gebeuren : ten eerste, doordat het verstand de bepaling van
een ding op een ander ding toepast, b. v. de bepaling van een cirkel op de mens; de
bepaling van een ding is dus vals, wanneer men ze toepast op een ander ding. Ten tweede,
doordat het verstand delen van bepalingen onderling verenigt, die niet kunnen samengaan.
En zo is de bepaling niet slechts vals ten opzichte van een bepaald ding, maar zij
is vals op zichzelf; indien wij b. v. de bepaling geven : een viervoetig redelijk
dier, dan zou ons verstand vals zijn, omdat het vals is in het vormen van die samenstelling
: er is een viervoetig redelijk dier. En daarom kan het verstand in zijn kennis van
de enkelvoudige wat heden niet vals zijn, maar is het ófwel waar, ófwel volstrekt
zonder enig begrip.
Ad primum ergo dicendum quod, quia quidditas rei est proprium obiectum intellectus,
propter hoc tunc proprie dicimur aliquid intelligere, quando, reducentes illud in
quod quid est, sic de eo iudicamus, sicut accidit in demonstrationibus, in quibus
non est falsitas. Et hoc modo intelligitur verbum Augustini, quod omnis qui fallitur,
non intelligit id in quo fallitur, non autem ita, quod in nulla operatione intellectus
aliquis fallatur. (Ia q. 17 a. 3 ad 1)
1 — Het eigen voorwerp van het verstand is de watheid van de dingen, en daarom kan men
eigenlijk zeggen, dat wij iets verstaan, wanneer wij het beschouwen naar wat het is,
en er zo over oordelen; dit is het geval met de bewijsvoeringen, waarin geen valsheid
is. En in die zin moet men de woorden van Augustinus begrijpen : « Wie zich bedriegt,
verstaat datgene niet waarin hij zich bedriegt ». Dit mag echter niet zo begrepen
worden, dat iemand kan dwalen, in welke verstandsakt ook.
Ad secundum dicendum quod intellectus semper est rectus, secundum quod intellectus
est principiorum, circa quae non decipitur, ex eadem causa qua non decipitur circa
quod quid est. Nam principia per se nota sunt illa quae statim, intellectis terminis,
cognoscuntur, ex eo quod praedicatum ponitur in definitione subiecti. (Ia q. 17 a. 3 ad 2)
2 — Het verstand is altijd juist, voor zover het de eerste beginselen tot voorwerp heeft;
daaromtrent kan het zich niet vergissen om dezelfde reden als het niet kan dwalen
in het begrijpen van de watheid. Want de door zichzelf klaarblijkelijke beginselen
zijn die, welke men kent zodra men de termen verstaat, daar het gezegde tot de bepaling
behoort van het onderwerp.
Articulus 4. Is er tussen het ware en het valse een verhouding van tegenstelling?
Ad quartum sic proceditur. Videtur quod verum et falsum non sint contraria. Verum
enim et falsum opponuntur sicut quod est et quod non est, nam verum est id quod est,
ut dicit Augustinus. Sed quod est et quod non est, non opponuntur ut contraria. Ergo
verum et falsum non sunt contraria. (Ia q. 17 a. 4 arg. 1)
1 — Men beweert, dat er tussen het ware en het valse geen verhouding van tegenstelling
is. Ze staan immers tegenover elkaar zoals iets wat is en iets wat niet is; want het
ware is datgene wat is, zoals Augustinus zegt in het IIe Boek der Alleenspraken (Ve
H.). Welnu, tussen datgene wat is en datgene wat niet is, is er geen verhouding van
tegenstelling, dus ook niet tussen het ware en het valse.
Praeterea, unum contrariorum non est in alio. Sed falsum est in vero, quia, sicut
dicit Augustinus in libro Soliloq., tragoedus non esset falsus Hector, si non esset
verus tragoedus. Ergo verum et falsum non sunt contraria. (Ia q. 17 a. 4 arg. 2)
2 — Van twee met elkaar strijdige dingen is het een niet in het ander. Maar het valse
is in het ware, want, zoals Augustinus zegt in het IIe Boek der Alleenspraken (Xe
H.), zou de toneelspeler geen valse Hector zijn, indien hij geen echte toneelspeler
was. Dus is er tussen het ware en het valse geen verhouding van tegenstelling.
Praeterea, in Deo non est contrarietas aliqua, nihil enim divinae substantiae est
contrarium, ut dicit Augustinus, XII de Civit. Dei. Sed Deo opponitur falsitas, nam
idolum in Scriptura mendacium nominatur, Ierem. VIII, apprehenderunt mendacium; Glossa,
idest idola. Ergo verum et falsum non sunt contraria. (Ia q. 17 a. 4 arg. 3)
3 — In God is er geen tegenstrijdigheid. Er bestaat immers niets wat strijdig is met de
goddelijke zelfstandigheid, zoals Augustinus zegt in het XIIe Boek van zijn Godsstad.
Welnu, men stelt de valsheid tegenover God, want de afgod wordt in de H. Schrift leugen
genoemd, nl. bij Jeremias (8, 5) : « Zij hebben de leugen aangekleefd », en daarmee
worden volgens de Glossa de afgoden bedoeld. Tussen het ware en het valse is er dus
geen verhouding van tegenstelling.
Sed contra est quod dicit philosophus, in II Periherm., ponit enim falsam opinionem
verae contrariam. (Ia q. 17 a. 4 s. c.)
De Wijsgeer beweert echter in het IIe Boek Over het Oordeel (IVe H.), dat tussen een
valse en een ware mening een verhouding van tegenstelling is.
Respondeo dicendum quod verum et falsum opponuntur ut contraria, et non sicut affirmatio
et negatio, ut quidam dixerunt. Ad cuius evidentiam, sciendum est quod negatio neque
ponit aliquid, neque determinat sibi aliquod subiectum. Et propter hoc, potest dici
tam de ente quam de non ente; sicut non videns, et non sedens. Privatio autem non
ponit aliquid, sed determinat sibi subiectum. Est enim negatio in subiecto, ut dicitur
IV Metaphys., caecum enim non dicitur nisi de eo quod est natum videre. Contrarium
vero et aliquid ponit, et subiectum determinat, nigrum enim est aliqua species coloris.
Falsum autem aliquid ponit. Est enim falsum, ut dicit philosophus, IV Metaphys., ex
eo quod dicitur vel videtur aliquid esse quod non est, vel non esse quod est. Sicut
enim verum ponit acceptionem adaequatam rei, ita falsum acceptionem rei non adaequatam.
Unde manifestum est quod verum et falsum sunt contraria. (Ia q. 17 a. 4 co.)
Inderdaad, tussen het ware en het valse is er een verhouding van tegenstelling; ze
verhouden zich niet tot elkaar als een bevestiging en een ontkenning, zoals sommigen
gemeend hebben. Om dit duidelijk in te zien, dient men er op te letten, dat de ontkenning
noch iets stelligs bevat, noch enig subject aanduidt als het hare, en daarom is ze
zowel toepasselijk op het zijnde als op het niet-zijnde; zo kan men b. v. zeggen:
een niet-ziende, en een niet-zittende. Het gemis echter bevat niets stelligs, maar
duidt een bepaald subject aan: het is immers een ontkenning in een subject, volgens
het IVe Boek der Metaphysica (IIIe B., IIe H., Nr 8) : zo is blind alleen zegbaar
van iets tot welks volmaaktheid het behoort, te zien. Het tegenstrijdige daarentegen
bevat iets stelligs, en kenmerkt een subject : zwart is immers een kleursoort. Welnu,
het valse houdt iets stelligs in; zoals de Wijsgeer zegt in het IVe Boek der Metaphysica
(IIIe B., VIIe H., Nr 1), is er valsheid, wanneer men zegt of wanneer het ons toeschijnt,
dat wat niet is, is, en wat is, niet is. Immers, evenals het ware een opvatting van
het ding aanduidt, die er volkomen bij aansluit, zo wijst het valse een opvatting
aan, die er niet bij aansluit. Tussen het ware en het valse is dus klaarblijkelijk
een verhouding van tegenstelling.
Ad primum ergo dicendum quod id quod est in rebus, est veritas rei sed id quod est
ut apprehensum, est verum intellectus, in quo primo est veritas. Unde et falsum est
id quod non est ut apprehensum. Apprehendere autem esse et non esse, contrarietatem
habet, sicut probat philosophus, in II Periherm., quod huic opinioni, bonum est bonum,
contraria est, bonum non est bonum. (Ia q. 17 a. 4 ad 1)
1 — Wat in de dingen is, is de waarheid van het ding, maar wat is, zoals het in de waarneming
is, is de waarheid van het verstand, en hierin is er waarheid op de eerste plaats.
Daarom is ook het valse datgene wat is, zoals het in de waarneming niet is. Welnu,
tussen het zijn waarnemen en het niet-zijn waarnemen, is een verhouding van tegenstelling.
Zo bewijst de Wijsgeer in het IIe Boek Over het Oordeel (IVe H.), dat tussen het oordeel
: Het goede is goed en het oordeel : Het goede is niet goed, een verhouding van tegenstelling
is.
Ad secundum dicendum quod falsum non fundatur in vero sibi contrario, sicut nec malum
in bono sibi contrario; sed in eo quod sibi subiicitur. Et hoc ideo in utroque accidit,
quia verum et bonum communia sunt, et convertuntur cum ente, unde, sicut omnis privatio
fundatur in subiecto quod est ens, ita omne malum fundatur in aliquo bono, et omne
falsum in aliquo vero. (Ia q. 17 a. 4 ad 2)
2 — Het valse is niets gegrond op het ware, dat er strijdig mee is, zomin als het kwaad
steunt op het goede, dat er strijdig mee is, maar op het subject er van. En dit komt
in beide gevallen voor, omdat het ware en het goede strijdig zijn met het valse en
het kwade, en omkeerbaar zijn met het zijnde. Daarom is elk kwaad gegrond op een goed,
en iedere valsheid op een waarheid, zoals elk gemis gegrond is op een subject dat
een zijnde is.
Ad tertium dicendum quod, quia contraria et opposita privative nata sunt fieri circa
idem, ideo Deo, prout in se consideratur, non est aliquid contrarium, neque ratione
suae bonitatis, neque ratione suae veritatis, quia in intellectu eius non potest esse
falsitas aliqua. Sed in apprehensione nostra habet aliquid contrarium, nam verae opinioni
de ipso contrariatur falsa opinio. Et sic idola mendacia dicuntur opposita veritati
divinae, inquantum falsa opinio de idolis contrariatur verae opinioni de unitate Dei. (Ia q. 17 a. 4 ad 3)
3 — De termen van een tegenstelling-door-tegenstrijdigheid of door gemis, slaan uiteraard
op eenzelfde ding. Daarom vinden wij in God, op zichzelf beschouwd, niets wat met
Hem strijdig is, noch naar zijn goedheid, noch naar zijn waarheid, daar er in zijn
verstand geen valsheid kan zijn. In onze opvatting echter vinden wij iets wat strijdig
is met Hem, want de valse mening omtrent God is strijdig met de ware. Daarom stelt
men de afgoden als leugens tegenover de goddelijke waarheid, voor zover de valse mening
omtrent de afgoden in strijd is met de ware mening omtrent de eenheid van God.