Deinde considerandum est de haeresi. Circa quam quaeruntur quatuor. Primo, utrum haeresis
sit infidelitatis species. Secundo, de materia eius circa quam est. Tertio, utrum
haeretici sint tolerandi. Quarto, utrum revertentes sint recipiendi. (IIa-IIae q. 11 pr.)
Daarna moeten wij handelen over de ketterij. En daaromtrent stellen wij vier vragen
: 1. Is de ketterij een soort ongeloof? 2. Over haar voorwerp. 3. Moet men de ketters
dulden? 4. Moet men ze terug opnemen wanneer zij tot inkeer komen?
Articulus 1. Is de ketterij een soort ongeloof?
Ad primum sic proceditur. Videtur quod haeresis non sit infidelitatis species. Infidelitas
enim in intellectu est, ut supra dictum est. Sed haeresis non videtur ad intellectum
pertinere, sed magis ad vim appetitivam. Dicit enim Hieronymus, et habetur in decretis,
XXIV, qu. III, haeresis Graece ab electione dicitur, quod scilicet eam sibi unusquisque
eligat disciplinam quam putat esse meliorem, electio autem est actus appetitivae virtutis,
ut supra dictum est. Ergo haeresis non est infidelitatis species. (IIa-IIae q. 11 a. 1 arg. 1)
1 — Men beweert, dat de ketterij geen soort ongeloof is. Het ongeloof immers heeft zijn
zetel in het verstand, zoals hierboven gezegd is (10e Kw., 2e Art.). Welnu de ketterij
schijnt niet tot het verstand te behoren, maar veeleer tot het streefvermogen. Hieronymus
immers zegt aangaande de woorden uit de Brief aan de Galaten « De werken zijn openbaar
» (vgl. Decreten, 24, 3) : « Naar het Grieks betekent ketterij keus, nl. voor zover
elk die leer kiest, welke hij acht de beste te zijn ». Welnu kiezen is een daad van
het streefvermogen, zoals vroeger gezegd is (Ia IIae, Kw. 13, Art. 1). Bijgevolg is
de ketterij geen soort ongeloof.
Praeterea, vitium praecipue accipit speciem a fine, unde philosophus dicit, in V Ethic.,
quod ille qui moechatur ut furetur, magis est fur quam moechus. Sed finis haeresis
est commodum temporale, et maxime principatus et gloria, quod pertinet ad vitium superbiae
vel cupiditatis, dicit enim Augustinus, in libro de Util. Cred., quod haereticus est
qui alicuius temporalis commodi, et maxime gloriae principatusque sui gratia, falsas
ac novas opiniones vel gignit vel sequitur. Ergo haeresis non est species infidelitatis,
sed magis superbiae. (IIa-IIae q. 11 a. 1 arg. 2)
2 — Een ondeugd wordt op de eerste plaats soortelijk bepaald door haar doel. Daarom zegt
de Wijsgeer in het 3e Boek der Ethica (2e H.), dat hij die ontucht bedrijft om te
kunnen stelen, veeleer een dief is, dan een onkuis mens. Welnu het doel van de ketterij
is een tijdelijk voordeel, voornamelijk het gezag te voeren en de eerbewijzen te ontvangen,
wat behoort tot de ondeugd van hoogmoed en hebzucht. Augustinus immers zegt in zijn
Boek Over het nut van het Geloof (1e H.), dat de ketter iemand is die om een tijdelijk
voordeel, en voornamelijk om uit eerzucht gezag te kunnen voeren, valse en nieuwe
meningen vooruitzet of volgt. Bijgevolg is de ketterij geen soort ongeloof, maar wel
een soort hoogmoed.
Praeterea, infidelitas, cum sit in intellectu, non videtur ad carnem pertinere. Sed
haeresis pertinet ad opera carnis, dicit enim apostolus, ad Gal. V, manifesta sunt
opera carnis, quae sunt fornicatio, immunditia; et inter cetera postmodum subdit,
dissensiones, sectae, quae sunt idem quod haereses. Ergo haeresis non est infidelitatis
species. (IIa-IIae q. 11 a. 1 arg. 3)
3 — Het ongeloof heeft zijn zetel in het verstand en daarom behoort het niet tot de werken
van het vlees. Welnu de ketterij behoort tot de werken van het vlees. De Apostel zegt
immers in zijn Brief aan de Galaten (5, 19) : « De Werken van het vlees zijn kenbaar;
het zijn onkuisheid, onzuiverheid », en onder andere noemt hij « de tweedracht, de
verdeeldheid » die hetzelfde zijn als de ketterij. Dus is de ketterij niet een soort
ongeloof.
Sed contra est quod falsitas veritati opponitur. Sed haereticus est qui falsas vel
novas opiniones vel gignit vel sequitur. Ergo opponitur veritati, cui fides innititur.
Ergo sub infidelitate continetur. (IIa-IIae q. 11 a. 1 s. c.)
Daartegenover staat echter, dat de valsheid tegengesteld is aan de waarheid. Welnu
de ketter is iemand, die valse en nieuwe meningen vooruitzet of volgt, wat tegengesteld
is aan de waarheid, die het geloof aanhangt. Bijgevolg behoort de ketterij tot het
ongeloof.
Respondeo dicendum quod nomen haeresis, sicut dictum est, electionem importat. Electio
autem, ut supra dictum est, est eorum quae sunt ad finem, praesupposito fine. In credendis
autem voluntas assentit alicui vero tanquam proprio bono, ut ex supradictis patet.
Unde quod est principale verum habet rationem finis ultimi, quae autem secundaria
sunt habent rationem eorum quae sunt ad finem. Quia vero quicumque credit alicuius
dicto assentit, principale videtur esse, et quasi finis, in unaquaque credulitate
ille cuius dicto assentitur, quasi autem secundaria sunt ea quae quis tenendo vult
alicui assentire. Sic igitur qui recte fidem Christianam habet sua voluntate assentit
Christo in his quae vere ad eius doctrinam pertinent. A rectitudine igitur fidei Christianae
dupliciter aliquis potest deviare. Uno modo, quia ipsi Christo non vult assentire,
et hic habet quasi malam voluntatem circa ipsum finem. Et hoc pertinet ad speciem
infidelitatis Paganorum et Iudaeorum. Alio modo, per hoc quod intendit quidem Christo
assentire, sed deficit in eligendo ea quibus Christo assentiat, quia non eligit ea
quae sunt vere a Christo tradita, sed ea quae sibi propria mens suggerit. Et ideo
haeresis est infidelitatis species pertinens ad eos qui fidem Christi profitentur,
sed eius dogmata corrumpunt. (IIa-IIae q. 11 a. 1 co.)
Zoals (in de eerste bedenking) gezegd wordt, sluit de naam ketterij de betekenis in
van keus. De keus nu, zoals vroeger gezegd werd (Ia IIae, Kw. 13, Art. 3) slaat op
wat nodig is tot het doel en veronderstelt dus het doel. Welnu in het geloof aanvaardt
de wil een bepaalde waarheid, als zijn eigen goed, zoals uit het vroeger gezegde blijkt
(4e Kw., 3e en 4e Art.). Daarom valt de voornaamste waarheid dan ook samen met het
laatste doel, terwijl de bijkomstige waarheden slechts middelen zijn tot het doel.
Omdat nu hij, die gelooft, aanvaardt wat een ander zegt, is het voornaamste in het
geloof steeds diegene, met wiens woord men instemt, die dan ook het laatste doel is;
datgene echter, wat men door die instemming wil aanvaarden, is bijkomstig. Hij dus,
die waarlijk het christelijk geloof heeft, stemt met zijn wil in met Christus voor
alles, wat waarlijk tot Zijn leer behoort. Men kan bijgevolg van het ware christelijk
geloof afwijken op twee manieren. Ten eerste omdat men niet wil instemmen met Christus,
en in dat geval is de wil niet goed geordend met betrekking tot het doel, en dit is
eigen aan het geloof van Heidenen en Joden. Ten tweede, omdat men zich wel wil aansluiten
bij Christus, maar dwaalt in de keus van datgene waarvoor men zich bij Christus aansluit,
omdat men nl. niet aanneemt wat waarlijk door Christus geleerd werd, maar wat ons
eigen verstand ons ingeeft. Bijgevolg is de ketterij een soort ongeloof, eigen aan
hen, die het geloof in Christus belijden, maar Zijn lering vervalsen.
Ad primum ergo dicendum quod hoc modo electio pertinet ad infidelitatem sicut et voluntas
ad fidem, ut supra dictum est. (IIa-IIae q. 11 a. 1 ad 1)
1 — Zoals (in de Leerstelling) gezegd werd, behoort de keus tot het ongeloof, zoals de
wil behoort tot het geloof.
Ad secundum dicendum quod vitia habent speciem ex fine proximo, sed ex fine remoto
habent genus et causam. Sicut cum aliquis moechatur ut furetur, est ibi quidem species
moechiae ex proprio fine et obiecto, sed ex fine ultimo ostenditur quod moechia ex
furto oritur, et sub eo continetur sicut effectus sub causa vel sicut species sub
genere, ut patet ex his quae supra de actibus dicta sunt in communi. Unde et similiter
in proposito finis proximus haeresis est adhaerere falsae sententiae propriae, et
ex hoc speciem habet. Sed ex fine remoto ostenditur causa eius, scilicet quod oritur
ex superbia vel cupiditate. (IIa-IIae q. 11 a. 1 ad 2)
2 — De ondeugden worden soortelijk bepaald door het onmiddellijk doel; door het verwijderde
doel worden ze geslachtelijk bepaald en veroorzaakt. Wanneer b. v. iemand ontucht
bedrijft om te stelen, dan behoort die daad soortelijk tot de ontucht, om haar eigen
doel en voorwerp; uit het laatste doel echter blijkt, dat de ontucht voortkomt uit
diefstal, waarom dan ook de ontucht tot diefstal behoort als een uitwerksel tot zijn
oorzaak, of als een soort tot haar geslacht, zoals blijkt uit wat vroeger gezegd werd
omtrent de handelingen in het algemeen (Ia IIae, Kw. 18, Art. 7). Het onmiddellijk
doel van de ketterij is, zijn eigen valse stelling aan te hangen, en daardoor wordt
de ketterij soortelijk bepaald, maar uit het verwijderde doel blijkt haar oorzaak,
nl. hoogmoed en hebzucht.
Ad tertium dicendum quod, sicut haeresis dicitur ab eligendo, ita secta a sectando,
sicut Isidorus dicit, in libro Etymol., et ideo haeresis et secta idem sunt. Et utrumque
pertinet ad opera carnis, non quidem quantum ad ipsum actum infidelitatis respectu
proximi obiecti, sed ratione causae, quae est vel appetitus finis indebiti, secundum
quod oritur ex superbia vel cupiditate, ut dictum est; vel etiam aliqua phantastica
illusio, quae est errandi principium, ut etiam philosophus dicit, in IV Metaphys.
Phantasia autem quodammodo ad carnem pertinet, inquantum actus eius est cum organo
corporali. (IIa-IIae q. 11 a. 1 ad 3)
3 — Het Griekse woord voor ketterij komt voort van kiezen zoals het Latijnse woord secta
(sekte) afgeleid is van sectare (zich afscheiden van iets), zoals Isidorius zegt in
zijn Etymologieën (8e B., 3e H.). Daardoor duiden ketterij en sekte hetzelfde aan,
en behoren beide tot de werken van het vlees, niet door de eigen daad van ongeloof
met betrekking tot het onmiddellijke voorwerp, maar door de oorzaak, die ofwel een
streven is naar een verkeerd doel, wanneer het ongeloof voortspruit uit hoogmoed of
hebzucht, zoals (in de 2e Bed.) gezegd is, ofwel een begoocheling der verbeelding,
die een beginsel van dwaling is, zoals de Wijsgeer zegt in het 4e Boek der Metafysica
(3e B., 5e H.). De verbeelding nu behoort enigszins tot het vlees, in zover haar handeling
afhankelijk is van een lichamelijk orgaan.
Articulus 2. Zijn de geloofswaarheden het eigen voorwerp van de ketterij?
Ad secundum sic proceditur. Videtur quod haeresis non sit proprie circa ea quae sunt
fidei. Sicut enim sunt haereses et sectae in Christianis, ita etiam fuerunt in Iudaeis
et Pharisaeis, sicut Isidorus dicit, in libro Etymol. Sed eorum dissensiones non erant
circa ea quae sunt fidei. Ergo haeresis non est circa ea quae sunt fidei sicut circa
propriam materiam. (IIa-IIae q. 11 a. 2 arg. 1)
1 — Men beweert, dat de geloofswaarheden het eigen voorwerp van de ketterij niet zijn.
Zoals er immers ketterijen en scheuringen zijn onder de christenen, zo waren er ook
onder de Joden en de Farizeën, zoals Isidorus zegt in het 8e Boek van zijn Etymologieën
(4e H.). Welnu het voorwerp van die scheuringen waren niet de geloofswaarheden. Bijgevolg
zijn de geloofswaarheden niet het eigen voorwerp van de ketterij.
Praeterea, materia fidei sunt res quae creduntur. Sed haeresis non solum est circa
res, sed etiam circa verba, et circa expositiones sacrae Scripturae. Dicit enim Hieronymus
quod quicumque aliter Scripturam intelligit quam sensus spiritus sancti efflagitat,
a quo scripta est, licet ab Ecclesia non recesserit, tamen haereticus appellari potest,
et alibi dicit quod ex verbis inordinate prolatis fit haeresis. Ergo haeresis non
est proprie circa materiam fidei. (IIa-IIae q. 11 a. 2 arg. 2)
2 — Het voorwerp van het geloof zijn de dingen, die geloofd worden. Welnu het voorwerp
van de ketterij zijn niet alleen dingen, maar ook woorden en verklaringen van de H.
Schrift.Hieronymus immers zegt (in zijn Verklaring van de Brief aan de Galaten) ,
dat al wie de Schrift anders verstaat dan de Heilige Geest door Wie ze geschreven
is, vereist, ketter mag genoemd worden, ook wanneer hij zich van de Kerk niet afscheidt.
En op een andere plaats (Glossa op Osee 2, 16) zegt hij, dat uit een onvoorzichtig
Woord een ketterij ontstaat. Bijgevolg is het geloof niet het eigen voorwerp van de
ketterij.
Praeterea, etiam circa ea quae ad fidem pertinent inveniuntur quandoque sacri doctores
dissentire, sicut Hieronymus et Augustinus circa cessationem legalium. Et tamen hoc
est absque vitio haeresis. Ergo haeresis non est proprie circa materiam fidei. (IIa-IIae q. 11 a. 2 arg. 3)
3 — De heilige leraars zijn het soms niet eens over punten, die tot het geloof behoren,
zoals Augustinus en Hieronymus over het vervallen zijn der wettelijke voorschriften.
Welnu, ze waren toch geen ketters, en bijgevolg is het geloof niet het eigen voorwerp
van de ketterij.
Sed contra est quod Augustinus dicit, contra Manichaeos, qui in Ecclesia Christi morbidum
aliquid pravumque quid sapiunt, si correcti ut sanum rectumque sapiant, resistant
contumaciter, suaque pestifera et mortifera dogmata emendare nolunt, sed defendere
persistunt, haeretici sunt. Sed pestifera et mortifera dogmata non sunt nisi illa
quae opponuntur dogmatibus fidei, per quam iustus vivit, ut dicitur Rom. I. Ergo haeresis
est circa ea quae sunt fidei sicut circa propriam materiam. (IIa-IIae q. 11 a. 2 s. c.)
Maar daartegenover staat, dat Augustinus zegt tegen de Manicheën in zijn Boek Over
de Stad Gods (18e B., 51e H.) : « Zij, die in de Kerk van Christus een verkeerde of
slechte mening houden, en die er toe worden aangemaand om het Ware en het goede te
houden, maar hardnekkig weerstand bieden en hun verderfelijke en dodelijke leerstellingen
niet willen verlaten, maar ze integendeel blijven verdedigen, zijn ketters ». Welnu,
verderfelijke en dodelijke instellingen zijn alleen die, welke in strijd zijn met
de leer van het geloof waardoor de rechtvaardige leeft (Brief aan de Romeinen, 1,
17). Bijgevolg zijn de geloofswaarheden het eigen voorwerp van de ketterij.
Respondeo dicendum quod de haeresi nunc loquimur secundum quod importat corruptionem
fidei Christianae. Non autem ad corruptionem fidei Christianae pertinet si aliquis
habeat falsam opinionem in his quae non sunt fidei, puta in geometricalibus vel in
aliis huiusmodi, quae omnino ad fidem pertinere non possunt, sed solum quando aliquis
habet falsam opinionem circa ea quae ad fidem pertinent. Ad quam aliquid pertinet
dupliciter, sicut supra dictum est, uno modo, directe et principaliter, sicut articuli
fidei; alio modo, indirecte et secundario, sicut ea ex quibus sequitur corruptio alicuius
articuli. Et circa utraque potest esse haeresis, eo modo quo et fides. (IIa-IIae q. 11 a. 2 co.)
We spreken hier over de ketterij, in zover zij een verderf is van het christelijk
geloof. Welnu het is geen verderf van het christelijk geloof, dat iemand een valse
mening houdt met betrekking tot wat niet behoort tot het geloof, zoals de meetkunde
en alles van die aard, wat tot het geloof niet kan behoren; alleen is het een verderf
van het geloof, dat iemand een verkeerde mening houdt met betrekking tot wat tot het
geloof behoort. Welnu, zoals vroeger gezegd werd (1e Kw., 6e Art.), kan iets op twee
manieren tot het geloof behoren : ten eerste, rechtstreeks en hoofdzakelijk, zoals
de geloofsartikelen, ten tweede onrechtstreeks en op bijkomstige wijze, zoals datgene
waaruit de loochening van een of ander artikel volgt. En beide kunnen het voorwerp
zijn van de ketterij, zoals ook van het geloof.
Ad primum ergo dicendum quod sicut haereses Iudaeorum et Pharisaeorum erant circa
opiniones aliquas ad Iudaismum vel Pharisaeam pertinentes, ita etiam Christianorum
haereses sunt circa ea quae pertinent ad fidem Christi. (IIa-IIae q. 11 a. 2 ad 1)
1 — Zoals de ketterijen van Joden en Farizeeën sloegen op sommige meningen, eigen aan
het Jodendom of het Farizeïsme, zo ook slaan de ketterijen der Christenen op datgene,
wat behoort tot het geloof in Christus.
Ad secundum dicendum quod ille dicitur aliter exponere sacram Scripturam quam spiritus
sanctus efflagitat qui ad hoc expositionem sacrae Scripturae intorquet quod contrariatur
ei quod est per spiritum sanctum revelatum. Unde dicitur Ezech. XIII de falsis prophetis
quod perseveraverunt confirmare sermonem, scilicet per falsas expositiones Scripturae.
Similiter etiam per verba quae quis loquitur suam fidem profitetur, est enim confessio
actus fidei, ut supra dictum est. Et ideo si sit inordinata locutio circa ea quae
sunt fidei, sequi potest ex hoc corruptio fidei. Unde Leo Papa in quadam epistola
ad Proterium episcopum Alexandrinum, dicit, quia inimici Christi crucis omnibus et
verbis nostris insidiantur et syllabis, nullam illis vel tenuem occasionem demus qua
nos Nestoriano sensui congruere mentiantur. (IIa-IIae q. 11 a. 2 ad 2)
2 — Men zegt, dat hij de H. Schrift anders verklaart dan de Heilige Geest eist, die door
een verkeerde verklaring van de H. Schrift er het tegenovergestelde in leest van wat
door de H. Geest geopenbaard werd. Daarom zegt Ezechiël (13, 6) over de valse profeten,
dat ze hardnekkig hun beweringen staven, nl. door valse verklaringen van de H. Schrift.
Ook belijdt men zijn geloof door de woorden, die men spreekt. De belijdenis immers
is een daad van het geloof, zoals hierboven gezegd werd (3e Kw., 1e Art.). Wanneer
men dus op onjuiste wijze spreekt over wat tot het geloof behoort, kan daaruit het
verderf van het geloof volgen. Paus Leo zegt dan ook in een brief aan Proterius, Bisschop
van Alexandrië (129e Br., 2e H.) : « De vijanden van Christus' Kruis bespieden al
wat we doen en zeggen; moesten wij er hun de minste aanleiding toe geven, ze zouden
op leugenachtige wijze durven te beweren, dat wij volgelingen zijn van Nestorius ».
Ad tertium dicendum quod, sicut Augustinus dicit, et habetur in decretis, XXIV, qu.
III, si qui sententiam suam, quamvis falsam atque perversam, nulla pertinaci animositate
defendunt, quaerunt autem cauta sollicitudine veritatem, corrigi parati cum invenerint,
nequaquam sunt inter haereticos deputandi, quia scilicet non habent electionem contradicentem
Ecclesiae doctrinae. Sic ergo aliqui doctores dissensisse videntur vel circa ea quorum
nihil interest ad fidem utrum sic vel aliter teneatur; vel etiam in quibusdam ad fidem
pertinentibus quae nondum erant per Ecclesiam determinata. Postquam autem essent auctoritate
universalis Ecclesiae determinata, si quis tali ordinationi pertinaciter repugnaret,
haereticus censeretur. Quae quidem auctoritas principaliter residet in summo pontifice.
Dicitur enim XXIV, qu. I, quoties fidei ratio ventilatur, arbitror omnes fratres nostros
et coepiscopos non nisi ad Petrum, idest sui nominis auctoritatem, referre debere.
Contra cuius auctoritatem nec Hieronymus nec Augustinus nec aliquis sacrorum doctorum
suam sententiam defendit. Unde dicit Hieronymus, haec est fides, Papa beatissime,
quam in Catholica didicimus Ecclesia. In qua si minus perite aut parum caute forte
aliquid positum est, emendari cupimus a te, qui Petri fidem et sedem tenes. Si autem
haec nostra confessio apostolatus tui iudicio comprobatur, quicumque me culpare voluerit,
se imperitum vel malevolum, vel etiam non Catholicum sed haereticum, comprobabit. (IIa-IIae q. 11 a. 2 ad 3)
3 — Augustinus zegt (43e of 162e Brief; vgl. Decreten, 24) « Zij die hun gedacht, hoewel
het vals en verkeerd is, zonder hardnekkigheid verdedigen, maar met behoedzame bezorgdheid
de Waarheid zoeken, en bereid zijn zich te beteren wanneer zij ze vinden, moeten niet
als ketters worden aangezien ». Ze spreken immers door eigen keus de leer der Kerk
niet tegen. Zo kunnen sommige leraars het niet eens geweest zijn over zaken, waarin
het voor het geloof van geen belang is, of men die mening houdt of een andere, of
ook over zaken, die wel tot het geloof behoren, maar nog niet bepaald waren door de
Kerk. Moest echter iemand ze hardnekkig blijven tegenspreken, ook nadat ze door het
gezag van geheel de Kerk bepaald werden, dan zou hij als ketter moeten worden aangezien.
Dit gezag berust hoofdzakelijk bij de Paus. Er wordt immers gezegd in de Decreten
(24, 1, 12) : « Zo dikwijls het geloof in het gedrang komt, kunnen onze broeders en
medebisschoppen zich alleen beroepen op Petrus, dat is op het gezag, dat spreekt in
zijn naam, en nooit heeft Hieronymus, noch Augustinus, noch welke heilige leraar dan
ook, zijn mening verdedigd tegen zijn gezag in ». Daarom zegt Hieronymus (Pelagius,
Brief over de Verklaring van het Symbolum aan Paus Damasus) : « Dit is het Geloof,
Heilige Vader, dat wij in de katholieke Kerk geleerd hebben. Indien in deze uiteenzetting
iets voorkomt, wat met onvoldoende kennis van zaken op onvoorzichtige wijze werd vooruitgezet,
dan verlangen we, dat het zou verbeterd worden door U, die het geloof en de zetel
van Petrus hebt overgeërfd. Indien onze uiteenzetting door uw apostolisch oordeel
echter wordt goedgekeurd, dan zou al wie mij wil beschuldigen bewijzen, dat hij onervaren
of kwaadwillig is, of zelfs niet eens katholiek is, echter niet, dat ik een ketter
ben ».
Articulus 3. Moet men de ketters dulden?
Ad tertium sic proceditur. Videtur quod haeretici sint tolerandi. Dicit enim apostolus,
II ad Tim. II, servum Dei oportet mansuetum esse, cum modestia corripientem eos qui
resistunt veritati, ne quando det illis poenitentiam Deus ad cognoscendam veritatem,
et resipiscant a laqueis Diaboli. Sed si haeretici non tolerantur, sed morti traduntur,
aufertur eis facultas poenitendi. Ergo hoc videtur esse contra praeceptum apostoli. (IIa-IIae q. 11 a. 3 arg. 1)
1 — Men beweert, dat men de ketters moet dulden. De Apostel immers zegt in zijn 2e Brief
aan Timoteüs (2, 24 vv.) : « Een dienaar van de Heer moet zachtmoedig zijn : zachtmoedig
moet hij hen berispen, die de waarheid weerstaan, hun gelegenheid latend, dat God
hen wellicht laat bekeren om de waarheid te kennen en te ontkomen aan de netten van
de duivel ». Welnu indien men de ketters niet duldt, maar ze doodt, dan ontneemt men
hun de gelegenheid tot bekering. Het is dus tegen het bevel van de Apostel.
Praeterea, illud quod est necessarium in Ecclesia est tolerandum. Sed haereses sunt
necessariae in Ecclesia, dicit enim apostolus, I ad Cor. XI, oportet haereses esse,
ut et qui probati sunt manifesti fiant in vobis. Ergo videtur quod haeretici sunt
tolerandi. (IIa-IIae q. 11 a. 3 arg. 2)
2 — Wat nodig is in de Kerk, moet er ook geduld worden. Welnu de ketterijen zijn nodig
in de Kerk. De Apostel immers zegt in zijn 1e Brief aan de Corinthiërs (11, 19) :
« Er moeten ketterijen zijn, opdat de oprechten kenbaar worden bij u ». Bijgevolg
moeten de ketters geduld worden.
Praeterea, dominus mandavit, Matth. XIII, servis suis ut zizania permitterent crescere
usque ad messem, quae est finis saeculi, ut ibidem exponitur. Sed per zizania significantur
haeretici, secundum expositionem sanctorum. Ergo haeretici sunt tolerandi. (IIa-IIae q. 11 a. 3 arg. 3)
3 — De Heer beval aan zijn dienaars (Mattheus 13, 30), de dolle tarwe te laten groeien
tot in de oogsttijd d. i. tot het einde der tijden, zoals de Glossa zegt (v. 39).
Welnu door de dolle tarwe worden, naar de verklaring der Heiligen, de ketters bedoeld.
Bijgevolg moet men de ketters dulden.
Sed contra est quod apostolus dicit, ad Tit. III, haereticum hominem, post primam
et secundam correptionem, devita, sciens quia subversus est qui eiusmodi est. (IIa-IIae q. 11 a. 3 s. c.)
Daartegenover staat echter het woord van de Apostel in zijn Brief aan Titus (3, 10-11)
: « Een ketter moet gij na de eerste of tweede vermaning vermijden, wetend dat zulke
man verdraaid is » .
Respondeo dicendum quod circa haereticos duo sunt consideranda, unum quidem ex parte
ipsorum; aliud ex parte Ecclesiae. Ex parte quidem ipsorum est peccatum per quod meruerunt
non solum ab Ecclesia per excommunicationem separari, sed etiam per mortem a mundo
excludi. Multo enim gravius est corrumpere fidem, per quam est animae vita, quam falsare
pecuniam, per quam temporali vitae subvenitur. Unde si falsarii pecuniae, vel alii
malefactores, statim per saeculares principes iuste morti traduntur; multo magis haeretici,
statim cum de haeresi convincuntur, possent non solum excommunicari, sed et iuste
occidi. Ex parte autem Ecclesiae est misericordia, ad errantium conversionem. Et ideo
non statim condemnat, sed post primam et secundam correctionem, ut apostolus docet.
Postmodum vero, si adhuc pertinax inveniatur, Ecclesia, de eius conversione non sperans,
aliorum saluti providet, eum ab Ecclesia separando per excommunicationis sententiam;
et ulterius relinquit eum iudicio saeculari a mundo exterminandum per mortem. Dicit
enim Hieronymus, et habetur XXIV, qu. III, resecandae sunt putridae carnes, et scabiosa
ovis a caulis repellenda, ne tota domus, massa, corpus et pecora, ardeat, corrumpatur,
putrescat, intereat. Arius in Alexandria una scintilla fuit, sed quoniam non statim
oppressus est, totum orbem eius flamma populata est. (IIa-IIae q. 11 a. 3 co.)
Met betrekking tot de ketters moet men twee dingen beschouwen, één van hun kant, en
één van de kant van de Kerk. Van hun kant moet men de zonde beschouwen, waardoor ze
niet alleen verdiend hebben om door de ban van de Kerk te worden afgescheiden, maar
ook om door de dood uit de wereld te worden weggenomen; het is immers een veel zwaarder
zonde, het geloof te vervalsen, dat het leven der ziel is, dan het geld te vervalsen,
waardoor men voorziet in het tijdelijk bestaan. Indien dus de valse munters en andere
boosdoeners met volle recht door de wereldse vorsten onmiddellijk worden ten dood
gebracht, hoeveel te meer mag men dan met volle recht de ketters onmiddellijk nadat
ze schuldig bevonden werden aan ketterij, niet alleen in de ban slaan, maar zelfs
doden. Van de kant van de Kerk kan men beschouwen haar barmhartigheid om de afgedwaalden
te bekeren, en daarom veroordeelt zij hen niet onmiddellijk, maar pas na een eerste
of tweede vermaning, zoals de Apostel leert. Indien iemand dan nog hardnekkig blijft,
en er geen hoop meer is op bekering, zorgt de Kerk voor het heil van de anderen, en
sluit ze hem buiten de Kerk door de ban uit te spreken, waarna ze hem overlevert aan
het tijdelijk gezag dat hem door de doodstraf uit de wereld weg kan nemen. Hieronymus
immers zegt naar aanleiding van het woord uit de Brief aan de Galaten : « Een weinig
zuurdesem » (5, 19) : « Het bedorven vlees moet uitgesneden worden, en het schurftige
schaap moet uit de schaapstal worden gedreven, opdat niet het hele huis, de deeg,
het lichaam, de kudde zouden in brand schieten, verderven, verrotten of uitsterven.
Arius was in Alexandrië maar een sprankel, doch daar hij niet onmiddellijk uitgedoofd
werd, heeft hij de hele wereld door zijn vlam verwoest ».
Ad primum ergo dicendum quod ad modestiam illam pertinet ut primo et secundo corripiatur.
Quod si redire noluerit, iam pro subverso habetur, ut patet in auctoritate apostoli
inducta. (IIa-IIae q. 11 a. 3 ad 1)
1 — Het komt aan de zachtzinnigheid toe, een eerste en tweede maal te berispen, maar indien
de ketter niet terug wil komen, dan moet men hem als verloren beschouwen, zoals blijkt
uit de aangehaalde woorden van de Apostel.
Ad secundum dicendum quod utilitas quae ex haeresibus provenit est praeter haereticorum
intentionem, dum scilicet constantia fidelium comprobatur, ut apostolus dicit; et
ut excutiamus pigritiam, divinas Scripturas sollicitius intuentes, sicut Augustinus
dicit. Sed ex intentione eorum est corrumpere fidem, quod est maximi nocumenti. Et
ideo magis respiciendum est ad id quod est per se de eorum intentione, ut excludantur;
quam ad hoc quod est praeter eorum intentionem, ut sustineantur. (IIa-IIae q. 11 a. 3 ad 2)
2 — Het ligt buiten de bedoeling van de ketters, van enig nut te zijn door de standvastigheid
der gelovigen op de proef te stellen, gelijk de Apostel zegt, en door ons onze luiheid
te doen af schudden, zodat wij de H. Schrift met meer aandacht onderzoeken, zoals
Augustinus zegt in zijn Boek over de Genesis tegen de Manicheërs (1e B., 1e H.). Hun
bedoeling is integendeel het geloof te bederven, wat het grootste nadeel is, en men
moet meer letten op wat ze op zichzelf bedoelen, en ze dan ook uitsluiten, dan op
wat buiten hun bedoeling ligt, waarom ze zouden kunnen geduld worden.
Ad tertium dicendum quod, sicut habetur in decretis, XXIV, qu. III, aliud est excommunicatio,
et aliud eradicatio. Excommunicatur enim ad hoc aliquis, ut ait apostolus, ut spiritus
eius salvus fiat in die domini. Si tamen totaliter eradicentur per mortem haeretici,
non est etiam contra mandatum domini, quod est in eo casu intelligendum quando non
possunt extirpari zizania sine extirpatione tritici, ut supra dictum est, cum de infidelibus
in communi ageretur. (IIa-IIae q. 11 a. 3 ad 3)
3 — Zoals er staat in de Decreten (24, 3), is het niet hetzelfde, of iemand in de ban
geslagen wordt, ofwel geheel wordt uitgeroeid. Wanneer men iemand in de ban slaat,
dan is het, zoals de Apostel zegt (1e Brief aan de Corinthiërs, 3, 5), opdat zijn
ziel gered zou worden op de dag des Heeren. En wanneer de ketters door de dood geheel
worden uitgeroeid, dan is dit niet tegen het bevel van de Heer, want dit bevel moet
alleen verstaan worden voor het geval dat men het onkruid niet kan uitrukken, zonder
ook het goede graan uit te rukken, zoals vroeger gezegd werd (10e Kw., 8e Art., 1e
Ant.), toen we handelden over de ongelovigen in het algemeen.
Articulus 4. Moet de Kerk de ketters, die zich bekeren, terug opnemen?
Ad quartum sic proceditur. Videtur quod revertentes ab haeresi sint omnino ab Ecclesia
recipiendi. Dicitur enim Ierem. III, ex persona domini, fornicata es cum amatoribus
multis, tamen revertere ad me, dicit dominus. Sed Ecclesiae iudicium est iudicium
Dei, secundum illud Deut. I, ita parvum audietis ut magnum, neque accipietis cuiusquam
personam, quia Dei iudicium est. Ergo si aliqui fornicati fuerint per infidelitatem,
quae est spiritualis fornicatio, nihilominus sunt recipiendi. (IIa-IIae q. 11 a. 4 arg. 1)
1 — Men beweert, dat de Kerk de ketters, die zich bekeren, zonder voorbehoud terug op
moet nemen. We lezen immers bij Jeremias (3, 1), dat God gezegd heeft : « Gij hebt
u bezoedeld met menigvuldige minnaars, nochtans kom tot mij terug, zegt de Heer. »
Welnu het oordeel van de Kerk is het oordeel van God, naar het woord uit Deuteronomium
(1, 17): « Gij zult de kleine horen zowel als de grote, gij zult geen aanzien kennen
des persoons, want dit is Gods oordeel ». Wanneer dan sommigen zich bezoedeld hebben
door ongeloof, wat een geestelijke ontucht is, toch moeten ze terug worden opgenomen.
Praeterea, dominus, Matth. XVIII, Petro mandat ut fratri peccanti dimittat non solum
septies, sed usque septuagies septies, per quod intelligitur, secundum expositionem
Hieronymi, quod quotiescumque aliquis peccaverit, est ei dimittendum. Ergo quotiescumque
aliquis peccaverit in haeresim relapsus, erit ab Ecclesia suscipiendus. (IIa-IIae q. 11 a. 4 arg. 2)
2 — De Heer beveelt aan Petrus (Mattheus, 18, 22), dat hij zijn broeder, die gezondigd
heeft, niet enkel zevenmaal, maar tot zeventig maal zeven maal moet vergeven, wat
volgens de verklaring die Hieronymus van die woorden geeft, betekent, dat zo dikwijls
iemand gezondigd heeft, hem vergiffenis moet worden geschonken. Zo dikwijls dus iemand
zondigt door in ketterij te hervallen, moet hij door de Kerk terug worden opgenomen.
Praeterea, haeresis est quaedam infidelitas. Sed alii infideles volentes converti
ab Ecclesia recipiuntur. Ergo etiam haeretici sunt recipiendi. (IIa-IIae q. 11 a. 4 arg. 3)
3 — De ketterij is een soort ongeloof. Welnu de andere ongelovigen, die zich willen bekeren,
worden door de Kerk opgenomen. Bijgevolg moeten ook de ketters opgenomen worden.
Sed contra est quod decretalis dicit, quod si aliqui, post abiurationem erroris, deprehensi
fuerint in abiuratam haeresim recidisse, saeculari iudicio sunt relinquendi. Non ergo
ab Ecclesia sunt recipiendi. (IIa-IIae q. 11 a. 4 s. c.)
Daartegenover staat echter, dat er een Decreet zegt (Decr. Ad Abolendam), dat indien
iemand, na de dwaling te hebben afgezworen, terug in de afgezworen ketterij vervalt,
men hem moet overleveren aan het burgerlijk gerecht. Bijgevolg moet de Kerk hem niet
terug opnemen.
Respondeo dicendum quod Ecclesia, secundum domini institutionem, caritatem suam extendit
ad omnes, non solum amicos, verum etiam inimicos et persequentes, secundum illud Matth.
V, diligite inimicos vestros, benefacite his qui oderunt vos. Pertinet autem ad caritatem
ut aliquis bonum proximi et velit et operetur. Est autem duplex bonum. Unum quidem
spirituale, scilicet salus animae, quod principaliter respicit caritas, hoc enim quilibet
ex caritate debet alii velle. Unde quantum ad hoc, haeretici revertentes, quotiescumque
relapsi fuerint, ab Ecclesia recipiuntur ad poenitentiam, per quam impenditur eis
via salutis. Aliud autem est bonum quod secundario respicit caritas, scilicet bonum
temporale, sicuti est vita corporalis, possessio mundana, bona fama, et dignitas ecclesiastica
sive saecularis. Hoc enim non tenemur ex caritate aliis velle nisi in ordine ad salutem
aeternam et eorum et aliorum. Unde si aliquid de huiusmodi bonis existens in uno impedire
possit aeternam salutem in multis, non oportet quod ex caritate huiusmodi bonum ei
velimus, sed potius quod velimus eum illo carere, tum quia salus aeterna praeferenda
est bono temporali; tum quia bonum multorum praefertur bono unius. Si autem haeretici
revertentes semper reciperentur ut conservarentur in vita et aliis temporalibus bonis,
posset in praeiudicium salutis aliorum hoc esse, tum quia, si relaberentur alios inficerent;
tum etiam quia, si sine poena evaderent, alii securius in haeresim relaberentur; dicitur
enim Eccle. VIII, ex eo quod non cito profertur contra malos sententia, absque timore
ullo filii hominum perpetrant mala. Et ideo Ecclesia quidem primo revertentes ab haeresi
non solum recipit ad poenitentiam, sed etiam conservat eos in vita; et interdum restituit
eos dispensative ad ecclesiasticas dignitates quas prius habebant, si videantur vere
conversi. Et hoc pro bono pacis frequenter legitur esse factum. Sed quando recepti
iterum relabuntur, videtur esse signum inconstantiae eorum circa fidem. Et ideo ulterius
redeuntes recipiuntur quidem ad poenitentiam, non tamen ut liberentur a sententia
mortis. (IIa-IIae q. 11 a. 4 co.)
Getrouw aan de instelling van Christus, strekt de Kerk haar liefde uit over allen,
niet alleen over haar vrienden, maar ook over haar vijanden en vervolgers, naar het
woord van Mattheus (5, 44) : « Bemint uwe vijanden, doet wel aan hen, die U haten
». Welnu het is eigen aan de liefde, het goede van de naaste te willen en te bewerken.
Er is echter een dubbel goed : ten eerste een geestelijk goed, nl. het heil der ziel,
wat de liefde hoofdzakelijk bedoelt, aangezien eenieder uit liefde dat goed moet willen
voor zijn naaste. Wat dat betreft, worden de ketters, die zich bekeren, hoe dikwijls
ze ook hervallen, door de Kerk tot de verzoening terug opgenomen, waardoor de weg
der zaligheid voor hen geopend wordt. Het tweede goed, dat op bijkomstige wijze tot
de liefde behoort, is het tijdelijk goed, zoals het leven van het lichaam, aardse
bezittingen, goede faam, kerkelijke of burgerlijke waardigheden. Dat goed moeten wij
niet uit liefde willen voor de anderen, dan alleen met betrekking tot hun eeuwige
zaligheid en tot die van de anderen. Indien dus het bezit van een of ander van deze
goederen door de een het eeuwig heil van velen moest verhinderen, dan zou men hem
dit goed niet moeten willen uit liefde, maar dan zou men daartegen moeten willen,
dat hij er van beroofd wordt, zowel omdat de eeuwige zaligheid moet gesteld worden
boven het tijdelijk goed, als omdat het welzijn van velen moet gaan vóór het welzijn
van een enkele. Indien nu de ketters, die zich bekeren, altijd opnieuw werden opgenomen,
en het leven en hun tijdelijke goederen konden bewaren, dan zou het schadelijk kunnen
zijn voor de zaligheid van anderen, niet alleen omdat ze door te hervallen anderen
zouden kunnen meesleuren, maar ook omdat, wanneer zij aan de straf ontkomen, anderen
gemakkelijker in de ketterij zouden vervallen. De Ecclesiast zegt immers (8, 1 1)
: « Omdat men de kwaden niet onmiddellijk veroordeelt, daarom bedrijven de mensen
het kwaad zonder vrees ». Daarom neemt de Kerk de ketters, die zich een eerste maal
bekeren, niet alleen op tot verzoening, maar behoudt zij ook hun leven, en soms herstelt
ze hen, door ontslag, in de kerkelijke waardigheden, waarmee ze vroeger bekleed waren,
indien hun bekering oprecht is. En dat heeft de Kerk dikwijls gedaan voor het welzijn
van de vrede. Maar wanneer zij, na een eerste maal te zijn opgenomen, hervallen,
dan schijnt dit een teken te zijn van onstandvastigheid in het geloof, en daarom worden
zij die dan nog terugkeren, wel opgenomen tot verzoening, maar wordt het doodvonnis
niet ingetrokken.
Ad primum ergo dicendum quod in iudicio Dei semper recipiuntur redeuntes, quia Deus
scrutator est cordium, et vere redeuntes cognoscit. Sed hoc Ecclesia imitari non potest.
Praesumit autem eos non vere reverti qui, cum recepti fuissent, iterum sunt relapsi.
Et ideo eis viam salutis non denegat, sed a periculo mortis eos non tuetur. (IIa-IIae q. 11 a. 4 ad 1)
1 — Het oordeel Gods neemt altijd degenen op, die terugkeren, omdat God de harten doorgrondt
en de ware bekering kent. Dit kan de Kerk echter niet navolgen. Ze vermoedt immers
met recht, dat zij, die hervallen na terug opgenomen te zijn, niet oprecht bekeerd
waren. Daarom sluit zij voor hen de weg der zaligheid niet af, maar beschermt ze
hen ook niet tegen doodsgevaar.
Ad secundum dicendum quod dominus loquitur Petro de peccato in eum commisso, quod
est semper dimittendum, ut fratri redeunti parcatur. Non autem intelligitur de peccato
in proximum vel in Deum commisso, quod non est nostri arbitrii dimittere, ut Hieronymus
dicit; sed in hoc est lege modus statutus, secundum quod congruit honori Dei et utilitati
proximorum. (IIa-IIae q. 11 a. 4 ad 2)
2 — De Heer sprak tot Petrus over een zonde, die tegen ons bedreven zou worden, en die
moet men altijd vergeven, zodat men aan zijn broeder vergiffenis moet schenken, wanneer
hij terugkeert. Men mag dit woord echter niet betrekken op de zonde tegen de naaste
of tegen God, want het ligt niet in onze macht die te vergeven, zoals Hieronymus zegt
in zijn verklaring van de woorden van Mattheus (18) : « Heeft uw broeder tegen u gezondigd
». Maar ook voor dat geval heeft de wet een bepaalde handelwijze voorgeschreven, die
met de eer van God en het nut van de naaste overeenkomt.
Ad tertium dicendum quod alii infideles, qui nunquam fidem acceperant, conversi ad
fidem nondum ostendunt aliquod signum inconstantiae circa fidem, sicut haeretici relapsi.
Et ideo non est similis ratio de utrisque. (IIa-IIae q. 11 a. 4 ad 3)
3 — De andere ongelovigen, die het geloof nooit hadden ontvangen, en die zich tot het
geloof bekeren, hebben nooit blijken gegeven van onstandvastigheid in het geloof,
zoals de ketters, die terug afvallig worden, en daarom geldt dezelfde reden niet voor
die twee gevallen.